Mavzu: Byudjet taqchilligi va uning ortiqchaligining paydo bo’lishi Reja: Kirish Asosiy qism

Byudjet taqchilligi va uni moliyalashtirish vositalari 
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo 
qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan 
ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro’y beradi. Bu holning 
sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida davlatning jamiyat hayotining barcha 
sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy 
vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. Byudjet taqchilligining o’sishi yoki 
kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq 
namoyon bo’ladi.
Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yunkturasidagi joriy
tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham
aks ettiradi, inqirozlar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini 
moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan
tarmoqlarda investitsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo’ladi. O’rnatilgan xalqaro 
standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan oshmasligi lozim. 
Byudjet taqchilligi, asosan, davlat qarzi hisobiga qoplanadi. 
Davlatjamg’armalariquyidagimiqdorgatengbo’ladi: 
Sg = (T - TR - N) – G 
Buerdadavlatjamg’armalari(Sd); 
transfertto’lovlari 
(TR), 
davlatzayomlaribo’yichafoizlar (N);soliqlar (T) vadavlatxaridi(G) xarajatlari 
Agardavlatjamg’armalarinolgatengbo’lsa, davlatbyudjetimuvozanatlashgan, 
jamg’arishningmanfiymiqdoribyudjettaqchilligini (BT) bildiradi: 
BT = - Sg

Buerda: BT – byudjet taqchilligi miqdori. 

Iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va 
ortiqchaligi miqdorlariga bog’liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy
faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) 
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga 
keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. 
Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi 
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat 
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi. 
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko’payishi va davlat 
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo’ladi. Davlat 
xarajatlari o’zgarmas bo’lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va ortiqchaligi 
mavjud bo’lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va 
byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bog’liq. Soliq funktsiyasi T
ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq.. t qancha yuqori bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham shuncha tik bo’ladi.Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini oshiradi
Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq 
bo’lishini taqozo etadi. 
O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning potentsial 
hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to’liq tugatmaydi va ishlab 
chiqarishning har qandan darajasida mavjud bo’lishi mumkin. 
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida 
davlat byudjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik 
sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) 
o’rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko’pincha davlat byudjetining 
haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. 
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog’lom (normal) faoliyat 
ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini
taqozo etadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun 
byudjet shu miqdordagi daromadlarga ega bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni 
amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining 
tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi.
Amaliyotda byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. 
Ayrim hollarda byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko’p bo’lishi 
mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet deyiladi. Aksincha, ba’zi hollarda esa 
byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan ko’proq bo’ladi.
Shunga muvofiq 
ravishda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ko’p bo’lishiga
byudjet taqchilligi deyiladi. Boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, byudjet taqchilligi vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 
• iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilmalarini amalga 
oshirishning zarurligi;
• favqulotda hodisalarning mavjudligi; 
• iqtisodiyotdagi inqiroz holatlari, uning emirilishi; 
• moliya-kredit aloqalarining etarli darajada samarali emasligi; 
• hukumatning mamlakatdagi moliyaviy holatni etarli darajadanazorat 
qilolmasligi; 
• ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi nisbatan pastligi; 
• tashqi iqtisodiy aloqalarning natijasi nisbatan kamligi; 
• byudjet xarajatlari tarkibiy tuzilishi (strukturasi)ning oqilona emasligi; 
• mamlakat miqyosida mavjud bo’lmagan mablag’lar hisobidanyashashga 
intilish; 
• yirik davlat investitsiyalarini amalga oshirish amaliyotiningmavjudligi; 
• harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi; 
• real ichki imkoniyatni etarli darajada hisobga olmagan holda boshqa 
mamlakatlarga yordam berilishi;
• davlatga iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivojlantirishga rag’batlantiruvchi 
sifatida foydalanish imkonini bermaydigan va etarli darajada samarali bo’lmagan 
byudjet mexanizmining mavjudligi; 
• boshqa sabablar. 
Byudjet taqchilligi vujudga kelganda unga nisbatan strategik yondashuv 
quyidagilarga alohida e’tibor beriiishini taqozo etadi: 
• byudjet taqchilligining mavjudligini matematik yo’l bilan hal qilishga harakat 
qilmaslik kerak. Chunki, bu holda iqtisodiyotning “davolanish”i o’rniga “kasalligi” kuchayadi; 
• byudjetning balansliligi, daromadlarning xarajatlardan ko’pligi sog’lom va 
uzluksiz rivojlanayotgan iqtisodiyotdan dalolat bermaydi. 
Byudjet taqchilligi bo’lishi mumkin: 
• byudjet taqchilligining miqdori (darajasi), odatda, mamlakatyalpi ichki 
mahsulotining 2—3%idan oshmasligi lozim. Ana shuchegaradan oshilsa, uni 
tezroq qisqartirish (yoki shu darajagakeltirish) choralarini ko’rish kerak; 
• byudjet taqchilligini qoplash uchun, eng avvalo, davlatkreditining turli 
shakllaridan foydalanmoq lozim. Shuningdek, davlatqimmatbaho qog’ozlarini 
moliyaviy bozorga joylashtirish maqsadgamuvofiqdir. Aksincha, milliy pul birligi 
belgilarini zarb etuvchiuskunani ishga solmaslik kerak; 
• byudjet taqchilligining darajasini kamaytirish yoki unga barhamberish uchun, 
birinchi navbatda, iqtisodiyotning o’zini “davolamoq” lozim. Aks holda, 
ana shu maqsadga erishish uchun ko’zda tutilganhar qanday tadbir, albatta, 
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 
Byudjet taqchilligining darajasini kamaytirish yoki unga barhamberish 
borasidagi amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlarning eng asosiy 
yo’nalishlari quyidagilardan iborat: 
• byudjet xarajatlarining (mablag’larining) investitsion yo’nalishinio’zgartirish, 
ularni eng ko’p samara beradigan yo’nalishlargayo’naltirish; 
• xo’jalik yuritishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchimoliyaviy 
imtiyoz va jazolardan keng foydalanish; 
• davlatdan moliyalashtirish va davlat iqtisodiyoti sohasiniqisqartirish, xorijiy 
davlatlarga yordam ko’rsatishni keskin kamaytirish; 
• harbiy xarajatlarni qisqartirish; 
• eng muhim ijtimoiy dasturlarnigina moliyalashtirishni saqlabqolish, yirik 
byudjet xarajatlarini talab etuvchi dasturlarni qabulqilishni to’xtatib turish; 
• Markaziy bankning qarzlari davlat qimmatbaho qog’ozlarishaklida 
rasmiylashtirmasdan turib hukumat organlariga kreditberishini taqiqlab qo’yish; 
• xorijiy sarmoyalarni jalb etish; 
• va boshqalar.