Mavzu: Byudjet taqchilligi va uning ortiqchaligining paydo bo’lishi Reja: Kirish Asosiy qism

Davlat qarzlari
Byudjet taqchilligi vujudga kelgan paytda uni moliyalashtirishmanbalarini 
aniqlab olmoq zarur. Uni moliyalashtirishning asosiymanbalaridan biri davlatning 
qarz olishidir. 
Davlatning qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiydavlatlar, xalqaro 
moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayomva kreditlarni olishdan iborat 
bo’lib, hukumat oldida qarz oluvchiyoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni 
qaytarishi bo’yichakafolatchi sifatidagi majburiyatlari vujudga keladi. 
Davlatning ichki qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiydavlatlar, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayomva kreditlarni olishdan 
iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchiyoki boshqa qarz olganlarning qarzlarni 
qaytarish bo’yicha hamkafolatchi sifatida hukumatning o’z milliy valyutasida 
ifodalanganqarziy majburiyatlari paydo bo’ladi. 
Davlatning tashqi qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiydavlatlar, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayomva kreditlarni olishdan 
iborat bo’lib, ular bo’yicha qarz oluvchiyoki boshqa qarz olganlarning qarzlami 
qaytarish bo’yicha kafolatchisifatida hukumatning xorijiy valyutada ifodalangan 
qarziy majburiyatlarivujudga keladi. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning barcha manbalari jalbqilingan 
mablag’larning asosiy turlari bo’yicha navbatdagi moliyaviyyilga mo’ljallangan 
byudjet to’g’risidagi qonunda qonunchilikhokimiyati organlari tomonidan, albatta 
tasdiqlanishi kerak. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning manbai sifatida mamlakatMarkaziy 
bankining kreditlari va Markaziy bank tomonidanhukumatning sotib olingan qarziy 
majburiyatlari maydonga chiqishimaqsadga muvofiq emas. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning barcha manbalarini ikkiguruhga 
bo’lish qabul qilingan: 
1) ichki manbalar; 
2) tashqi manbalar. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ichki manbalari sifatidaquyidagilarni 
ko’rsatish mumkin: 
• mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliyvalyutasida kredit 
tashkilotlaridan olingan kreditlar; 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarni chiqarishorqali amalga 
oshirilayotgan davlat zayomlari; 
• davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni sotishdan olingantushumlar; 
• davlat zaxiralari va rezervlar bo’yicha daromadlaming xarajatlardano’sgan 
qismi summasi; 
• 
byudjet 
mablag’larini 
hisobga 
oluvchi 
hisobvaraqlaridagi 
mablag’larqoldig’ining o’zgarishi; 
• va boshqalar. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning tashqi manbalari qatorigaquyidagilar 
kiradi: 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarnichiqarish orqali xorijiy 
valyutada amalga oshirilgan davlat zayomlari; 
• xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumatitomonidan jalb 
qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, xalqaromoliyaviy tashkilotlaming 
kreditlari. 
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqarotashkilotlar va xalqaro 
huquqning boshqa sub’ektlari oldidagi (davlatkafolatlari bo’yicha majburiyatlarni 
qo’shgan holda) mamlakathukumatining qarziy majburiyatlari hukumatning davlat 
qarzinivujudga keltiradi. Bu qarz davlat xazinasini tashkil etadigan davlatmulki 
bilan to’liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi kerak. 
Bunda 
davlat 
hokimiyati 
organlari 
mamlakat 
hukumatining 
qarziymajburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun mamlakat byudjetining 
daromadlarini shakllantirish bo’yicha barchavakolatlardan foydalanadilar. 
Mamlakatning qarziy majburiyatlari quyidagi shakllarda bo’lishimumkin: 
• qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredittashkilotlari, xorijiy 
davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilantuzilgan kredit bitimlari va 
shartnomalari; 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog’ozlarnichiqarish orqali amalga 
oshirilgan davlat zayomlari; 
• mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berishto’g’risidagi 
shartnomalar; 
• o’tgan yillardagi mamlakatning qarziy majburiyatlarini restrukturizatsiyaqilish va muddatini o’zgartirish to’g’risidagi mamlakathukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) bitimlar vashartnomalar; 
• va boshqalar. 
Mamlakatning qarziy majburiyatlari o’zining muddatiga qarabqisqa muddatli 
(bir yilgacha), o’rta muddatli (bir yildan ortiq vabesh yilgacha) va uzoq muddatli 
(besh yildan yuqori) bo’lishimumkin. Ular zayomning konkret shartlariga muvofiq 
ravishda(zayom shartlarini, jumladan, to’lov muddatlari, foiz 
to’lovlariningmiqdori, muomala muddatlarini o’zgartirmasdan) qaytarilishi kerak. 
Mamlakat hukumatining davlat ichki qarzlari quyidagilardaniborat bo’lishi 
mumkin: 
• hukumatning davlatni qimmatbaho qog’ozlari bo’yichaqarzining asosiy 
nominal summasi; 
• hukumatga taqdim etilgan kreditlar bo’yicha asosiy qarzninghajmi; 
• mamlakat hukumati tomonidan berilgan kafolatlar bo’yichamajburiyatlar hajmi; 
• va boshqalar. 
O’z navbatida, hukumatning davlat tashqi qarzlari: 
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar vaxalqaro 
moliyaviy tashkilotlarga mamlakat hukumati tomonidantaqdim etilgan davlat 
kafolatlari bo’yicha majburiyatlar hajmi; 
• xorijiy davlatlar hukumatlari, kredit tashkilotlari, firmalar vaxalqaro 
moliyaviy tashkilotlardan hukumat olgan kreditlar bo’yichaasosiy qarz hajmidan 
iborat bo’ladi. 
Davlat qarzi ichki va tashqi qarzlardan iborat bo’ladi. Davlat ichki qarzi – bu 
davlatning mamlakat ichida zayomlar va boshqa qimmatli qog’ozlarini chiqarish, turli 
nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya 
fondi)dan qarz olish ko’rinishidagi qarzlari.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko’rinishlaridan biri 
davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti – davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida 
maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi. 

Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat 

qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish 
jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh 
turgan pul mablag’larini jalb qiladi. 
Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni 
Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning 
tovar hajmining ko’payishi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha miqdorini 
chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga 
to’g’ridan-to’g’ri inflyatsion ta’sir ko’rsatadi. Pul massasining o’sishi jamiyat 
haqiqiy boyligining ko’payishi bilan birga bormaydi. 
Davlat qarzlarining to’xtovsiz ko’payib borishi, milliy daromadni foiz 
to’lovlari shaklida tobora ko’proq qayta taqsimlanishga olib keladi. 
Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo’yicha foiz to’lovlari o’sish 
sharoitida davlat qarzlarini to’lash vaqtini imkon darajada cho’zishga harakat 
qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat 
o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini o’rta va uzoq muddatli zayomlarga 
almashtiradi. U o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini ancha yuqori foiz 
bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi 
mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha 
davlatning moliyaviy ahvolini engillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida 
foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o’sishi bilan bog’liq. 
Xo’jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o’sishi, xalqaro 
kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o’ziga zarur bo’lgan moliyaviy 
resurslarni jalb qilish uchun bo’sh pul mablag’larining milliy chegaradan 
tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga 
keladi. Davlat tashqi qarzi – xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy va yuridik 
shaxslardan, shuningdek, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz.
Tashqi qarzning me’yoridan oshib ketishi milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga 
salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar tashqi qarz bo’yicha to’lovlar mamlakat tovar va 
xizmatlari eksportidan tushumning ahamiyatli qismi, masalan, 20-25% dan oshib 
ketsa, bu holat mamlakatning kredit bo’yicha reytingini pasaytirib yuboradi. 
Natijada, chetdan yangi qarz mablag’larini jalb etish mushkullashadi. Shunga 
ko’ra, davlatlar muntazam ravishda tashqi qarzni tartibga solish chora-tadbirlarini 
amalga oshirib boradilar. Bular qatoriga mamlakat oltin-valyuta zaxirasi hisobidan 
qarzlarni to’lab borish; kreditorlarning qarz to’lov muddatlarini o’zgartirishlari, 
ayrim hollarda ularning ma’lum qismidan voz kechishlariga erishish; qarzlarni 
mamlakatdagi ko’chmas mulklar, qimmatli qog’ozlar, kapitalda ishtirok etish va 
boshqa huquqlarni sotish hisobiga to’lash; xalqaro banklar va boshqa moliyaviy 
tashkilotlardan yordam olish va h.k.
Demak, davlat o’z faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda ssuda 
kapitallarining ham milliy bozoridan, ham tashqi bozoridan qarz olishi mumkin. 
Xalqaro kreditning tez o’sishi, kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi 
mamlakat va mintaqalar iqtisodiy o’zaro bog’liqligi chuqurlashuvining muqarrar 
natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning 
ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun jalb qilish 
imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o’sishi bir 
qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Bu o’rinda eng asosiy muammo 
milliy iqtisodiyotning kreditor va debitor mamlakatlar iqtisodiyotiga 
bog’liqligining kuchayib borishi hisoblanib, bu jarayonni mamlakatdagi ichki 
moliyaviy dastaklar bilan nazorat qilish imkoniyati bo’lmay qoladi.