Mavzu: Buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari

MAVZU: Asosiy vositalar va  nomoddiy  aktivlar hisobi


Asosiy vositalar —  dorixona tomonidan uzoq muddat davo- 
mida xo‘jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, 
ishlami  bajarish  yoki  xizmatlar  ko‘rsatish jarayonida  yoxud 
ma’muriy  va  ijtimoiy-madaniy  vazifalami  amalga  oshirish 
maqsadida foydalaniladigan moddiy aktivlardir.
5-sonli  BHMS  «Asosiy  vositalar»  ( 0 ‘zR  AV  tomonidan 
20.01.2004-yilda  1299-son  bilan  ro‘yxatdan  o‘tkazilgan)da 
asosiy vositalarga  ana  shunday ta’rif berilgan.  Mazkur  stan- 
dart  mulk,  xo‘jalik yuritish yoki  tezkor boshqaruv huquqlari 
asosida  xo‘jalik  yurituvchi  subyektga  tegishli  bo‘lgan  asosiy 
vositalar hisobi  tartibi va uslubiyatini belgilaydi.
Asosiy.  vositalar  tarkibiga  bir  yildan  ko‘proq  muddatda 
xizmat  qiladigan  yoki  xizmat  muddatidan  qat’iy  nazar  har 
bir birligi (to‘plami)ning qiymati 0 ‘zbekiston Respublikasida 
belgilangan  eng  kam  ish  haqining  ellik baravari  miqdoridan 
ko‘p  bo‘lgan  (sotib  ohsh  paytiga)  aktivlar  kiradi.  Dorixo­
na  rahbari  hisobot  davri  uchun  buyumlami  asosiy  vositalar 
tarkibida  hisobga  olish  uchun  ularning  pastroq  qiymatini, 
buni  hisob  siyosatida  aks  ettirgan  holda  belgilash  huquqiga 
ega.
Asosiy vositalar — har qanday korxona va har qanday tad- 
birkorlik  faoliyatining  moddiy-texnika  bazasidir.  Aniqrog‘i 
asosiy  vositalar,  binolar,  inshootlar,  mashina  va  uskunalar, 
xizmat  muddati bir yildan  ko‘p  bo‘lgan  boshqa  mehnat vo­
sitalari hisoblanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt asosiy vositalar,  kelgusida iqti­
sodiy naf olish ishonchi bo‘lganda,  aktivning  qiymatini  aniq 
belgilanishi imkoniyati tug‘ilganda va asosiy vositalar obyekti 
foydalanishga  qabul  qilingan  barcha birlamchi  hujjatlar  ras- 
miylashtirilgan holda,  aktiv sifatida e’tirof etilishi mumkin.
Asosiy vositalarga quyidagi to‘rtta talabga javob beradigan 
aktivlami kiritish mumkin:

1) qiymati 0 ‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam 

ish haqining  ellik baravar miqdoridan ko‘p bo‘lgan taqdirda;
2)  bir yildan ko‘proq muddatda xizmat  qilganda;
3)  xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan ulardan kelgusi- 
da iqtisodiy naf olish  mumkin bo‘lganda;
4) ushbu aktivdan mustaqil ravishda foydalana olinish im- 
koniyati tug‘ilganda.
Asosiy vositalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi.
1.  Mansubligiga ko‘ra:
a) xususiy dorixona muassasalari balansida ifodalanadigan;
b)  ijaraga olingan dorixona balansidan tashqaridagi.
2.  Turlari  bo‘yicha:  imorat,  qurilish,  mashina  jihozlar, 
xo‘jalik va ishlab  chiqarishdagi inventarlar,  transport vosita­
lari va h.k.
3.  Foydalanishiga ko‘ra:
a)  ishlatilayotgani,  zaxiradagi;
b)  harakatda bo‘lmagani  — eskirgan;
d)  ijaraga berilgani.
4.  Ishlab chiqarishda ishtirok etayotganiga ko‘ra:
a)  ishlab  chiqarishdagi;
b)  ishlab chiqarishda bo‘lmagani.
Xo‘jalik vositalari shakllanish manbalari  2 ga bo‘linadi:
a)  xususiy,
b) yollangan  (qarz).
I.  Xususiy o‘z  navbatida  2  ga bo‘linadi:
1.Asosiy  faoliyat  vositalarining  ustav  fondi,  ya’ni  korxo­
naning  asosiy  mablag‘i,  foyda  va  budjetga  ajratilgan  moliya 
(mablag‘).
2.  Maxsus maqsadlar sari vositalar.
Bunga amortizatsiya fondi, tashkilot fondi, maqsadli mab- 
lag‘lar,  kutilayotgan  to‘lov  rezervlari  kiradi.  Xususiy  vosita- 
lami  davlat  budjeti  hisobidan  yoki  yuqori  tashkilot  hisobiga 
tashkil topishi va korxona sof foyda hisobiga to'ldirish mum- 
kin.

Davlat budjeti yoki yuqori tashkilot  tomonidan  ajratilgan 

mablag‘  muddatsiz  davrga  foydalanishga  beriladi.  U  asosan, 
asosiy  vositalar  olish  va  qisman  muomala  mablag‘larini 
qoplashga sarflanadi.
0 ‘zining natural-ashyoviy tarkibi bo‘yicha asosiy vositalar 
quyidagi hisobvaraqlar bo‘yicha hisobga olinadi:
0110  -  Yer;
0111  — Yemi obodonlashtirish;
0112  —  Uzoq  muddatli  ijara  shartnomasi  bo‘yicha  oli- 
nadigan asosiy vositalami  obodonlashtirish;
0120  — Binolar,  inshootlar va uzatuvchi  moslamalar;
0130  — Mashina va asbob-uskunalar;
0140  — Mebel va ofis jihozlari;
0150  — Kompyuter jihozlari  va hisoblash  texnikasi;
0160  — Transport vositalari;
0170  — Ishchi va mahsuldor hayvonlar;
0180  — Ko‘p yillik o‘simliklar;
0190  -   Boshqa  asosiy vositalar;
0199  — Konservatsiya qilingan asosiy vositalar.
Dorixona buxgalteriya xizmatining asosiy vazifasi — asosiy 
vositalami qiymati bo‘yicha hisobga olish, ya’ni ulami baho- 
lashda yagona tamoyilga rioya qilishdir.
Hisobga  olish va  hisobotda  asosiy vositalar  obyekti bosh- 
lang‘ich  qiymat,  qoldiq  qiymat,  tiklash  va  tugatish  qiymati 
bo‘yicha  aks ettiriladi.
Dorixona  asosiy  fondi  buxgalteriya  hisobi  boshlangich  — 
birlamchi qiymatida, ya’ni ulami sotib olish,  qurish, tayyorlash 
uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo‘yicha aks ettiriladi.
Asosiy vositalaming kelib tushish manbayiga bog‘liq holda 
ularning  boshlang‘ich  qiymati  deganda  quyidagilar  tushuni- 
ladi:
— 
ta’sischilar  tomonidan  ularning  ustav  kapitali  (fondi) 
ga  ulushi hisobiga kiritilgan va kelishuv bo‘yicha belgilangan 
asosiy vositalar qiymati;

— yetkazib berish,  montaj  va  o‘matish xarajatlarini hisobga 

olgan holda haqiqiy xarajatlar summasi bo‘yicha hisobga olinuv- 
chi qurilgan yoki haq evaziga xarid qilingan obyektlar qiymati;
—  bepul,  shuningdek  hukumat  subsidiyasi  (yordami)  si- 
fatida  olingan  asosiy  vositalar  obyektlarining  qiymati,  ular 
ekspert  yo‘li  bilan joriy  qiymati  yoki  qabul  qilish-topshirish 
hujjatlarining ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi.
Asosiy  vositalaming  boshlang‘ich  qiymati  faqat  shu 
obyektlarga  nisbatan  qo'shimcha  qurilish, jihozlash,  ta’mir- 
lash amalga oshirilgan va tegishli obyektlar qisman tugatilgan 
hollarda va qayta baholanganda  o‘zgartirilishi mumkin.
Asosiy  vositalar  sotilgan  va  boshqa  usulda  ro‘yxatdan 
chiqarilgan  hollarda  bu  xizmatlar bo‘yicha  zarar yoki  daro- 
mad dorixona xo‘jalik faoliyati natijalariga kiritiladi.
Boshlang‘ich qiymatga asosiy vositalami sotib olish va tik- 
lash,  tashib  kelish,  o‘matish,  qurilish  loyihalash xarajatlarini 
tayyorlash va boshqalar kiradi.
Boshlang‘ich  qiymatdan  amortizatsiya  hisobiga  ajratilgan 
summa  ayirib  tashlansa,  asosiy  vositaning  qoldiq  summasi 
kelib  chiqadi.
Qoldiq  (balans)  qiymat  —  jamlangan  eskirish  summasini 
chegirgan holda asosiy vositalaming boshlang‘ich qiymati.
Vaqt o‘tishi bilan asosiy vositalaming boshlang‘ich qiymati 
ular  qiymatining  oshishi,  shuningdek  inflatsiya  munosabati 
bilan  ko‘payishi  mumkin.  Shuning  uchun  vaqti-vaqti  bilan 
asosiy vositalami qayta baholash va ularning tiklash qiymati­
ni  belgilash  zarurati paydo  bo'ladi.  Tiklash  qiymati  — asosiy 
vositalaming hoziigi narxlar sharoitidagi qiymatidir.  U asosiy 
vositalami qayta baholash natijasida shakllanadi.
Joriy  qiymat  —  asosiy  vositalaming  ma’lum  sanaga  amal 
qilayotgan  bozor  narxlari  bo'yicha  qiymati  yoki  aktivni  al- 
mashtirish mumkin  bo‘lgan summa.
Bozor  qiymatini  aniqlashda  tayyorlov  tashkilotlaridan 
yozma  ravishda  olingan  shunga  o‘xshash  mahsulotlaming

narxlari to‘g‘risidagi m a’lumotlardan;  davlat statistika idora- 

lari,  savdo  inspeksiyalari  va  tashkilotlarida  narxlar  darajasi 
to‘g‘risida  mavjud  bo‘lgan  ma’lumotlardan;  ommaviy  ax­
borot  vositalari  va  maxsus  adabiyotda  chop  etilgan  narxlar 
to‘g‘risida  m a’lumotlardan;  asosiy  vositalar  alohida  obyekt- 
lari  narxlari  to‘g‘risida  ekspert  xulosalaridan  foydalanish 
mumkin.
Tugatish  qiymati  —  asosiy  vositalaming  chiqib  ketishi 
bo‘yicha kutilayotgan xarajatlami  chegiigan holda kutilayot- 
gan foydali xizmat muddati oxirida asosiy vositalami tugatish 
chog‘ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi.