Мавзу: бухоро давлатидаги тиббиёт. Абу али ибн синo, хаёти ва ижоди. Buxoro davlatidagi tibbiyot

qo‘yardi. и davlat ishlari orasida, hatto harbiy yurishlar 

vaqtida ham qulay fursat bo‘lib qolsa, kitob o‘qish va asar yozish bilan 

shug‘ullangan. 

Shams ud-Davlaning harbiy yurishlardan birida kasali avj olib ketib, ahvoli 

og‘irlashib qoladi. Uni tuzatish uchun ibn Sinoning har qancha urinishiga qaramay, 

u Hamadonga qaytish yo'lida vafot etadi. 

Shams ud-Davlaning o‘rniga taxtga o‘tirgan o‘g‘li Samo ud-Davla ibn Sinoga 

nisbatan unchalik iltifot qilmaydi. Shuning uchun Ibn Sino vazifasini topshirib, 

saroydan ketadi. Olimning maqsadi o‘z ilmiy-ijodiy ishlarini davom ettirish edi. 

Ammo, Ibn Sinoning oldida yangi qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Saroydagi Ibn 

Sinodan norozi kishilar va harbiylar yangi shohning olimga nisbatan 

iltifotsizligidan foydalanib, unga qarshi g‘arazli ishlar qila boshlaydilar. Ibn Sino 

bu hujumlardan qutilish va o‘zining hayoti hamda ijodiy ishlari uchun qulay 

sharoit topish maqsadida bo‘lsa kerak, Isfaxon hukmdori A’lo ud-Davlaga xat 

yozib, unga xizmat qilishga tayyor ekanligini bildiradi. Bu xatdan Samo ud-

Davlaning vaziri Toj ul-Mulk xabardor bo‘lib qolib, uni shohga ma’lum qiladi. 

Samo ud-Davla Ibn Sinoni hibsga olish haqida farmon beradi. Ammo, olimning 

do‘stlari uni bir ishonchli kishining uyiga joylashtirib, yashirib qo‘yadilar. Ibn Sino 

bu yerda ham vaqtni bekor o‘tkazmay, o‘z asarlari ustida ishni davom etdiradi. Bu 

haqda Abu Ubayd Juzjoniy quyidagilarni yozgan: "0‘shanda shayx Abu G‘olib al-

Attor degan kishining uyida yashirinib yotardi. Men u kishidan "Ash-shifo" 

kitobini tugatib berishni so'radim. Shayx uy egasidan qog‘oz va siyoh olib kelishni 

iltimos qildi. U kishi shayxning so‘raganlarini keltirib berdi. Shayx o‘z qo‘li bilan 

yigirma qismdan iborat sakkizdan bir taboq qog‘ozga asosiy masalalarni yozib 

---

12

 

 

chiqdi. Bunda u birorta kitobga ham qaramaydi, birorta manbaga ham murojaat 

qilmadi. Barchasini yoddan yozdi". 

Shayx dasta-dasta qog‘ozlarni oldiga qo‘yib olib, sarlavhalari qo‘yilgan har bir 

mavzuga nazar tashlardi-da yozishga kirishardi. Har kuni 50 varaq yozardi. Bu 

yerda Juzjoniy Ibn Sinoning har kimda ham bo‘lavermaydigan uchta fazilatini 

ko‘rsatib bergan. Birinchidan, Ibn Sino har qanday mushkul vaziyatda ham 

tushkunlikga tushmasligi; ikkinchidan, uning zo‘r ish qobiliyatiga ega ekanligi; 

uchinchidan uning o‘ziga xos takomillashgan ish uslubi borligi. Bularga yana Ibn 

Sinoning o‘z asarlarini yoddan yozishligi qo‘shilsa, bu olimning haqiqatan buyuk 

iste’dod egasi ekanligiga guvoh bo‘lamiz. 

Ibn Sino o‘shanda, yashirinib yotgan joyida o‘zining "Kitob ash- shifo" nomli 

asarini tugatish arafasida edi. Ammo, uni bu yerdan topib olib, shahar chekkasidagi 

qal’aga qamab qo‘ydilar. Olim bu qal’ada to‘rt oycha qamalib yotdi. Bu yerda ham 

u tushkunlikga tushmay, o‘ziga xos, matonat bilan kitob yozishni davom ettirdi. 

Xususan, Ibn Sino bu qal’ada "Kitob al-hidoiya" (”To‘g‘ri yo‘l kitobi"), "Hayyi 

ibn Yakzon” ("Uyg'oq o‘g‘li tirik") va "Kitob al-qulanj" (”Yo‘g‘on ichak 

yallig'lanishi") nomli uchta asar yaratdi. Bularning oldingi ikkitasi falsafaga, 

keyingisi esa tibga oiddir. Bu voqea 1023-yilda bo'lib o‘tgan edi. Demak, "Kitob 

al-qulanj" 1023-yilda yozilgan. 

O'sha vaqtda Isfaxon hukmdori A’lo ud-Davla Hamadonga yurish qilib, u yerga 

bostirib keladi. Samo ud-Davla bilan Toj ul-Mulk qochib ketadilar. Buning 

natijasida Ibn Sino hibsdan qutiladi. Abu Ubayd uni kutib olib, bir tanish kishining 

uyiga joylashtirib qo'yadi. Ammo, Ibn Sinoning Hamadonda qolishi xavfli edi. 

Samo ud-Davla bilan Toj ul-Mulk qaytib kelganlaridan so'ng uni yana hibsga 

olishlari yoki boshqa yo'l bilan undan o'ch olishlari mumkin edi. Shuning uchun 

Ibn Sino bu shaharga kelgan ukasi Mahmud va shogirdi Juzjoniy bilan 

Hamadondan yashirincha chiqib ketadilar va Isfaxon tomonga jo'naydilar. Ularni 

Isfaxon darvozasi yaqinida A’lo ud-Davla yuborgan kishilar kutib oladilar. Bundan 

ko'rinadiki, A’lo ud-Davla Ibn Sinoga nisbatan hurmatni bajo keltirgan. 

Bir oz vaqtdan so'ng Ibn Sinoni saroyga chorlaydilar. Bu yerda uni A’lo ud-

Davla qabul qilib, saroy ahllariga tanishtiradi. A’lo ud-Davlaning saroyida "Majlisi 

ulamo" ("Olimlar majlisi") tashkil etilgan bo'lib, unda saroydagi barcha olimlar 

birlashgan edilar. Ibn Sinoni ham bu anjumanga kiritadilar. Majlis a’zolari har 

juma kuni kechqurun yig'ilishib, fanning turli sohalari bo'yicha suhbatlar, bahslar 

va munozaralar o'tkazib turarkanlar. 

A’lo ud-Davlaning o'zi ham o'qimishli, bilimdon kishi bo'lgan. Shuning uchun 

anjumanni ko'pincha uning o'zi olib borgan. Abu Ubayd Juzjoniyning yozishicha 

"Majlisi ulamo” a’zolarining orasida Ibn Sino o'z bilimining chuqurligi va kengligi 

jihatidan boshqalardan ajralib turarkan. Shuning uchun A’lo ud-Davla Ibn Sinoga 

---

13

 

 

alohida hurmat bilan qararkan. 

Isfaxonda Ibn Sino 14 yilcha (1024—1037) yashagan. Bu yerda ham u o'zining 

ijodiy faoliyatini davom ettirib, turli sohalarga oid ko'pgina asarlar, sharhlar va 

kitoblarga qo'shimchalar yozgan. 

Tarixiy ma’lumotlarga ko'ra Isfaxonda Ibn Sino rahbarligida bir kasalxona 

barpo etilgan. Uni "Davolash uyi" deb atagan ekanlar. Kasalxonaga bunday nom 

berishning o'z tarixi bor ekan. Ibn Sino tomonidan tuzilgan loyihada bu kasalxona 

"Davolash uyi", deb atalgan ekan. Loyihani tasdiqlashda A’lo ud-Davla bu so'zni 

"Bemorlar uyi", deb o'zgartirib qo'yibdi. Shunda Ibn Sino odob va muloyimlik 

bilan A’lo ud-Davlaga kasalxonani "Davolash uyi" deb atash maqsadga muvofiq, 

chunki bunda bemorlarda kasallikdan qutilish umidi paydo bo‘ladi. "Bemorlar uyi" 

deganda esa, umidsizlik hissi kelib chiqishi mumkin, deb tushuntiribdi va qo‘shib 

qo‘yibdi — "Mening ko‘p yillik tajribam shuni ko‘rsatdiki, xastalikdan qutilish 

mumkinligi haqida ishonch paydo bo‘lishi bemor uchun juda yaxshi dorilardan 

biridir". Shunda A’lo ud-Davla Ibn Sinoga qarab, bir oz o‘ylab qolibdi, so‘ng 

"Bemorlar uyi" degan so‘zni keskin o'chirib, "Davolash uyi” deb yozib qo'yibdi. 

Abu Ubayd Juzjoniy Ibn Sinoning tibbiy asarlari va amaliy tabiblik faoliyati 

haqida unchalik ko‘p ma’lumot bermagan. Faqat olimning tibga oid ba’zi asarlari 

qachon va qayerda yozilganligi haqida qizqa-qisqa ma’lumot berib o‘tgan. Bir 

joyda Shayx bemorlarni davolash jarayonida ko‘p tajriba hosil qildi. Ularni "Al-

qonun" kitobiga kiritmoqchi bo'ldi, lekin ular "Qonun” kitobi yozilishidan oldin 

turli sabablar bilan yo‘qolib ketdilar" deb xabar qilgan, xolos. 

Ibn Sinoning amaliy tabiblik faoliyati haqida esa "Olim bir marta o‘zini bosh 

og‘rig‘i kasalligidan tuzatgan edi va xorazmlik bir ayolni o‘pka sili kasalligidan 

davoladi", deb yozish bilan cheklangan. Bizning fikrimizcha Ibn Sino ko‘proq 

shohlar va katta amaldorlarni davolash bilan band bo'lgan bo‘lsa kerak. 

Biz yuqorida Ibn Sinoning tibga oid asosiy asarlarini ko‘rsatib o‘tdik. Rasmiy 

ma’lumotlarga binoan Ibn Sino tibga oid 31 asar tasnif etgan. Shulardan eng kattasi 

va eng muhimi "Tib qonunlari" kitobidir. Ibn Sino ana shu kitobi tufayli jahonga 

mashhur bo‘lib ketgan. 

Ibn Sino asarlarining hammasi ham bizgacha yetib kelgan emas. Ularning ko‘pi 

vaqt o‘tishi va turli suronli voqealar natijasida yo‘q bo‘lib ketgan. Masalan, 

olimning ko‘p asari G‘azna shahridagi kutubxonada saqlangan ekan. 1150-yilda bu 

shaharga o‘t ketganida shu kitoblar ham yonib ketibdi. 

Abu Ubayd Juzjoniyning yozishicha "Tib qonunlari" dastlab 14 jilddan iborat 

bo‘lgan. Keyin u 5 jildga keltirilgan. Hozir bu kitob o‘zbek va rus tillarida 6 jildlik 

qilib chop ettirilgan. 

Ibn Sino hayotining so‘nggi davri haqida Juzjoniy quyidagi ma’lumotni bergan: 

"Ustoz jismoniy jihatdan juda baquwat odam edilar. U kishining tanasi 

---

14

 

 

kasalliklarga nisbatan chidamli edi. Ammo, 425-hijriy (1035- milodiy) yilning 

yozida u kishida qandaydir ichak kasalligi paydo bo‘lib, unga har qancha muolaja 

qilsalar ham tuzalmadi. Aksincha kasallik og‘irlashaverdi. Hech qanday dori 

korqilmadi. Bunday ahvol bir yildan ortiq davom etdi. Nihoyat, ustozning darmoni 

butunlay qurib, ahvoli haddan tashqari og‘irlashib qoldi va kasalni tuzatish uchun 

har qancha urinishlarga qaramay, 427-yil (1037-milodiy)ning 24-iyunida ustoz 

olamdan o‘tdi. Shunday qilib qanchadan-qancha odamlarni o‘lim changalidan olib 

qolgan buyuk hakim o‘z dardiga davo topa olmadi. 

Tarixchrlar Ibn Sino qulanj (kolit) kasalligidan vafot etgan deb yozadilar. 

Bizning fikrimizcha olim ichakda paydo bo‘lgan saraton (rak) kasalligidan vafot 

etgan. Fikrimizni shu narsa tasdiqlaydiki, birinchidan Ibn Sinodek buyuk hakim 

saratondan boshqa har qanday kasallikni muolaja usuli bilan davolay olardi. 

Ayniqsa o'zini. Ikkinchidan kasallikga hech qanday dori kor qilmagan. Chunki 

saratonni dori bilan tuzatib bo‘lmaydi. Uni operatsiya qilish kerak. Tabiiyki, Ibn 

Sino o‘zini-o‘zi operatsiya qila olmasdi. Ehtimol, Isfaxonda o‘sha vaqtda bunday 

operatsiyani qila oladigan jarroh bo'lmagandir. Uchinchidan rak kasalligi bir-bir 

yarim yildan oshmaydi. Shu muddat ichida bemor vafot etadi. Ibn Sino ham o‘zida 

kasallik alomatlari paydo bo‘lgan kundan boshlab bir yarim yilcha yashagan, 

xolos. Hastalikning bunday kechishi aynan saraton (rak) kasalligiga xosdir. Shu 

dalillarga asosan biz Ibn Sino rak kasalligi bilan og‘rigan va shu kasallikdan vafot 

etgan, degan qat’iy fikrdamiz. 

Abu Ali ibn Sino qomusiy bilimga ega bo‘lgan buyuk hakim edi. Shuning 

uchun biz bu yerda olimning tibbiy fikrlari va tabiblik faoliyati haqida so‘z 

yuritamiz.