Мавзу: бухоро давлатидаги тиббиёт. Абу али ибн синo, хаёти ва ижоди. Buxoro davlatidagi tibbiyot

* 0‘sha joyda. 

’

,v 1

 

' ' saroyga yaqin kishilar qatoriga 

kirganidan so‘ng uning uchun ham bu kutubxonadan foydalanish imkoniyati paydo 

bo‘ladi. U bu yerdagi kitoblami o'qishni juda istardi. Bir kun qulay fursat topib, 

shohdan saroy kutubxonasiga kirib, u yerdagi kitoblarni o‘qish uchun ruxsat 

so'raydi. Xususan, Ibn Sino tibga oid kitoblar bilan tanishish zarurligini bildiradi. 

Shoh Ibn Sinoga kutubxonaga kirish uchun ruxsat beradi. Ibn Sino kutubxonaga 

kirib, u yerdagi kitoblarning ko‘pligi va xilma-xilligini ko'rib, hayratda qoladi. Bu 

yerda olimga nomlari ham ma’lum bo‘lmagan kitoblar ko‘p ekan. Ibn Sino bu 

kutubxona va undagi kitoblar haqida quyidagicha ma’lumot bergan: "Men ko‘p 

xonalardan iborat, kutubxonaga kirdim. Har bir xonada kitob sandiqlari turar, 

kitoblar esa ustma-ust taxlab qo‘yilgan edi. Xonalaming birida arab tiliga oid 

kitoblar, she’rlar, boshqasida fiqhga oid asarlar turardi. Shu tartibda har bir xonada 

fanning ayrim bir sohasiga oid kitoblar to‘plangan edi. U yerda shunday kitoblami 

ko‘rdimki, ko‘pchilik hatto ularning nomini ham eshitmagan bo‘lsa kerak. 0‘zim 

ham ilgari bularni ko‘rmagan edim, keyin ham uchratmadim

1

”. 

Ibn Sino o‘ziga xos tirishqoqlik va qunt bilan kutubxonadagi nodir kitoblami 

o‘qishga kirishadi. Ammo, u bu yerda tibga oid qanday kitoblami ko‘rgani va 

---

5

 

 

o'qigani haqida hech narsa yozmagan. Lekin, bunday kitoblar bo‘lgan, albatta. 

Chunki o‘sha vaqtlarda yozilgan va arab tiliga taijima qilingan kitoblarning ichida 

tibga oid asarlar ko‘pchilikni tashkil etgan. 

Ibn Sino kitob o‘qishga shu qadar berilib ketadiki, kutubxonadan chiqmay, 

kecha-kunduz o‘sha yerda qolib ketadi. Bundan xabardor bo'lgan kishilaming 

yozishlaricha, faqat shohning o‘zi yoki saroy amaldorlaridan biri kasal bo‘lib 

qolib, Ibn Sinoni chaqirtirganlaridagina u o‘qishdan boshini ko'tararkan. Shunday 

matonatli mehnat tufayli Ibn Sino qisqa vaqt ichida kutubxonadagi kitoblarning 

juda ko‘pini o‘qib chiqishga ulguradi. Buning natijasida Ibn Sinoning bilimi tengi 

yo‘q darajada yuksaladi. Bu vaqtda u endigina 18 yoshga to‘lgan edi. Shu yoshda u 

o‘sha vaqtda ma’lum bo'lgan dunyoviy fanlarning deyarli hammasini egallab olgan 

edi. 

Ba’zi tarixchilaming yozishlaricha Buxorodagi shoh saroyida "Majlisi ulamo" 

("Olimlar majlisi") bo'lgan. Uni "Buxoro akamediyasi" deb ham ataydilar. Bu 

"Akademiya"da shoh saroyidagi olimlar to‘plangan ekanlar. Ibn Sino ham shu 

majlisda qatnashgan ekan. 

997-yilda Nuh ibn Mansur vafot etadi. Uning o‘rniga o‘tirgan katta o‘g‘li Abul 

Xoris Mansur ibn Nuh Soniy Ibn Sinoni saroydagi kattaroq lavozimlardan biriga 

tayinlaydi. Abul Xoris ibn Nuh Ibn Sino bilan yaqin do‘st bo‘lgan ekan. Ular ilgari 

saroy kutubxonasida uchrashib, do‘stlashib qolishgan ekan. 

Saroydagi xizmat Ibn Sinoning ko‘p vaqtini olardi. Shuning uchun uning ilmiy-

ijodiy ishlari ancha sekinlashib qoladi. Buning ustiga hakimning boshiga boshqa 

tashvishlar ham tushadi. Ko‘p o‘tmay Abul Xoris ibn Nuh saroydagi fitna 

natijasida o‘ldiriladi. Uning o‘miga o‘tirgan ukasi Abul Favaris ibn Nuh Ibn 

Sinoga nisbatan unchalik iltifot qilmaydi. Shuning uchun Ibn Sino saroy 

xizmatidan ketadi. 

X asr oxirida (999-yil) Yettisuv va Oltoy tomonidan kelgan qoraxoniylar 

Buxoroni zabt etadilar. Somoniylar davlati tugatilib, qoraxoniylar hokimiyati 

o‘rnatiladi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘zgacha siyosat, yangicha tartib 

o'rnatadilar. Bu Ibn Sinoga unchalik yoqmaydi. Ammo, shunday bo‘lsa ham u 

qoraxoniylar saroyida xizmat qilishga majbur boiadi. Bu haqda olimning o‘zi 

bunday, deb yozgan: "Otam vafot etib, ahvolimda o'zgarish yuz berdi. Sulton 

huzuridagi vazifalardan birini o‘z zimmamga oldim. Keyin zarurat yuzasidan 

Buxoroni tark etdim.” 

Ma’Iumotlarga ko‘ra Ibn Sinoning otasi 1002-yilda vafot etgan. Demak bu 

voqealar o‘sha yillarda sodir bo'lgan. 1004-yil kech kuzida yoki 1005- yil boshida 

Ibn Sino Buxoroni tark etadi. Ibn Sino buning sababini ochiq aytmay, "zarurat 

yuzasidan Buxoroni tark etdim" deb qo‘ya qolgan. Bu iboralardan Buxoroda Ibn 

Sino uchun noxush holatlar yuz berganligini payqab olish qiyin emas. Uning 

---

6

 

 

Buxorodan yashirincha chiqib ketganligi ham shuni ko‘rsatadi. Fikrimizcha 

qoraxoniylar Ibn Sinoga nisbatan unchalik do‘stona munosabatda bo‘lmaganlar. 

Buning natijasida olimning boshiga tashvishli ishlar tushishi mumkin edi. Bunday 

vaziyatdan qutilish uchun u zohidlar ridosini kiyib olib, Xorazm davlatining 

poytaxti Urganch tomonga jo‘naydi. Bu vaqtda Xorazmning qadimgi madaniyati 

tiklanib uning poytaxti Urganch Sharqning yuksak darajada taraqqiy etgan 

shaharlaridan biriga aylangan edi. 0‘sha vaqtda hukmronlik qilgan Ma’muniylar 

mamlakatda ilm-fan va madaniyatni yuksaltirishga katta ahamiyat berardilar. Fan 

ahllarini qo‘llab-quwatlardilar. Ularga saroydan joy berib, ilmiy-ijodiy ishlari 

uchun zarur sharoit yaratib berardilar. Bu Ibn Sinoga ma’lum edi. Shuning uchun u 

Xorazm tomonga yo‘l oldi. 

Ibn Sino yo‘lda ko‘p qiyinchiliklarni boshidan kechirib, 1005-yil boshlarida 

Urganchga yetib bordi. Bu yerda olimni yaxshi kutib oldilar, unga saroydan joy 

berib, yashashi va ilmiy-ijodiy ishlari uchun zarur sharoit yaratib berdilar. Bu 

haqda ibn Sinoning o‘zi tarjimai holida bunday deb yozgan: "U yerda ilmni 

sevuvchi Abul Husayn

1

 as-Sahliy vazir edi. U yerning amiri huzuriga kirdim. Amir 

Ali ibn Ma’mun edi. Men uchun menga o‘xshaganlarga beriladigan yetarli 

miqdorda oylik tayin qilishdi"

2

. 

Ibn Sino o‘z taijimai holida Xorazmda yashagan yillari haqida juda oz yozgan. 

Lekin, tarixdan ma’lumki, olimning bu o‘lkada yashagan yillari uning hayotida eng 

samarali yillar bo‘lgan. Xorazm shohi Abul Hasan ibn Ma’mun ma’rifatparvar 

shoh bo‘lgan. U ilm ahllarini qadrlagan va ularni doim qoilab-quwatlagan. Shuning 

uchun Ibn Sino bu yerda moddiy va ma’naviy jihatdan muhtojlik sezmay juda 

yaxshi yashagan. 

Ali ibn Ma’mundan keyin shohlik qilgan Abu Abbos Ma’mun ibn Ma’mun ham 

ilm ahllarini qadrlaydigan shohlardan edi. Urganchdagi mashhur Akademiya shu 

shoh davrida barpo etilgan. Ibn Sinoni ham Akademiyadagi olimlar qatoriga 

kiritdilar. Akademiyaga o‘sha davrning mashhur allomasi buyuk Abu Rayhon 

Beruniy rahbarlik qilardi. Ibn Sino Beruniy bilan juda do'stlashib olgan edi. Ular 

ko‘p ilmiy masalalarni birgalikda o‘rganib, birgalikda yechar edilar. Beruniyning 

o‘zi ham bir jihatdan tibbiyotga yaqin bo‘lgan. U turli dorivor o‘simliklar va 

kimyoviy moddalarni yaxshi bilgan. 

Ibn Sino Xorazmda o‘zining tibga oid birinchi asarlarini yoza boshlagan. Uning 

bu sohadagi asari "Daf al-madorr al-kulliya al-abdan al-insoniya bi tadoruk anva 

xata at-tadbir" ("Tadbirda yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf qilish yo‘li bilan inson 

tanasiga yetgan zararlarini tuzatish"), deb atalgan. Bu kitob keyin qisqaroq qilib, 

"Tadoruk anva al-xata al-voqe’ fit-tadbir at-tibba" ("Tibbiy qoyidalarda