|
Talab va taklif — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab (tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, isteʼmolchining bozorda muayyan tovarlarni, neʼmatlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari bilan taʼminlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi. Rasman olganda talab isteʼmol kattaligi mik,doridir. Tovarlar dunyosidagi xilmaxillikka moye ravishda talab hosil boʻladi. Mac, oziqovqat tovarlari, sanoat mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga boʻlgan talablar tovarlarga talab tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidanhaqiqiy, oʻsayotgan, barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondiri lma gan, meʼyordagi va boshqa talablarga boʻlinadi. Har bir isteʼmolchining , yaʼni alohida shaxe, oila, korxona, firmaning biror tovar toʻplamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar toʻplamiga barcha xaridorlar bildirgan talab yigʻindisi bozor talab i , barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining oʻzgarishiga bir kancha omillar taʼsir qiladi. Ularning orasida eng muximi narx omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining oʻsishi va aksincha, narxning oʻsishi xarid miqdorining kamayishiga olib keladi. Taklif — muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va chiqarilishi mumkin boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ifoda etiladi; taklif ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning oʻz tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish istagi. Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori oʻrtasqda bevosita bogʻliqlik mavjud: narx qanchalik yuqori boʻlsa, boshqa sharoitlar oʻzgarmagan hollarda, sotish uchun shuncha koʻproq tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Mas., 10 soʻm narxda 3 tovar birligi taklif etiladi, agar narx 15 soʻmga koʻtarilsa, taklif hajmi 5 birlikka qadar koʻpayadi, agar narx 20 soʻmga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif miqdorining oʻzgarishlari taklif egri chizigʻida bir nuqtadan ikkinchisiga koʻchishida oʻz ifodasini topadi. Egri chiziqning ijobiy ogʻishi tovar narxi bilan uning taklifi miqdori oʻrtasidagi bevosita bogʻliqdikni aks ettiradi.
Tovar taklifiga, tovarning oʻz narxidan tashqari bir qator omillar: shu tovarni ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan resurslar narxlari; qoʻllaniladigan texnologiya; soliqlar va dotatsiyalar; taqchillik yoki narxlar oʻzgarishlarini kutish; bozordagi sotuvchilar soni va boshqa taʼsir koʻrsatadi. Mas., resurelarning arzonlashuvi muayyan tovarni ishlab chikarish xarajatlarini kamaytiradi, bu esa uning taklifi oʻsishini stimullaydi. Taklifning oʻziga taʼsir koʻrsatadigan omillar oʻzgarishlariga, birinchi navbatda, narx oʻzgarishlariga sezgirligi taklif elastikligi deb ataladi.
T. va t.ning tub mazmuni ularning narx orqali oʻzaro aloqadorlikda mavjud boʻlishidir. Bu aloqadorlik — talab va taklif qonuni bozor iqtisodiyotining obʼyektiv qonuni hisoblanadi. T. va t. qonuniga koʻra bozordagi taklif va talab faqat miqdoran emas, balki oʻzining tarkibi jihatidan ham bir-biriga moye kelishi kerak, shundagina bozor muvozanatiga erishiladi. Bu qonun ayirboshlash qonuni boʻlib, bozorni boshqaruvchi va tartiblovchi kuch darajasiga koʻtariladi. Unga koʻra bozordagi talab oʻzgarishlari darhol ishlab chiqarishga yetkazilishi kerak. Bozordagi T. va t. nisbatiga qarab ishlab chiqarish surʼatlar va tuzilmasi tashkil topadi. Jamiyat bu qonundan bozor muvozanatiga alokador omillarga taʼsir etish orkali foydalanadi.
Siyosat
Ikkinchisiga kompaniyaning harakatlariga bog'liq bo'lgan barcha narsalar kiradi:
Xarajatlar
Menejment
Texnologiyalar
Tovarlarning tannarxiga ta'sir qiluvchi asosiy hodisalar barcha bozorlarda kuzatiladigan ko'rsatkichlardir.
Bunga quyidagilar kiradi:
Narx talabga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib bo'lib, u o'z navbatida iste'molchilarning xatti-harakatlari bilan belgilanadi. Ushbu omillar guruhiga narxlarning egiluvchanligi, mijozlarning ularga bo'lgan munosabati, bozorning to'yinganligi kabi ko'rsatkichlar kiradi. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga ishlab chiqaruvchining marketing faoliyati ta'sir qiladi, bu esa tovar narxining o'zgarishiga olib keladi. Talabga va shunga qarab narxga xaridorlarning didi va afzalliklari, ularning daromadlari, hatto potentsial iste'molchilar soni ta'sir qiladi.
Mahsulot narxini belgilashda ishlab chiqaruvchi uning minimal hajmini belgilaydi, bu mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar bilan bog'liq. Xarajatlar doimiy va o'zgaruvchan. Birinchisiga soliqlar, ish haqi, ishlab chiqarish xizmati. Ikkinchi guruh xomashyo va texnologiyalarni sotib olish, xarajatlarni boshqarish, marketingdan iborat.
Turli xil bozorlarda hukumat narxlarga ko'p jihatdan ta'sir qilishi mumkin. Ulardan ba'zilari qat'iy, qat'iy tartibga solinadigan narxlar bilan ajralib turadi, boshqalari - davlat faqat ijtimoiy adolat tamoyillariga rioya qilinishini nazorat qiladi.
Mahsulotni tarqatish kanallari.
Narxlanish omillarini tahlil qilib, shuni ta'kidlash kerakki, tarqatish kanallari ishtirokchilarining faoliyati alohida ahamiyatga ega. Ishlab chiqaruvchidan xaridorga mahsulotni ilgari surishning har bir bosqichida narx o'zgarishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi odatda narxlar ustidan nazoratni saqlashga intiladi, buning uchun u turli xil vositalarga ega. Biroq, chakana va ulgurji narxlar har doim farq qiladi, bu mahsulot kosmosda harakatlanishiga va oxirgi xaridorini topishiga imkon beradi.
Har qanday kompaniya nafaqat o'z xarajatlarini to'liq qoplashga, balki maksimal foyda olishga ham intiladi, lekin ayni paytda u raqobatchilarga e'tibor qaratishlari kerak. Juda yuqori narxlar xaridorlarni qo'rqitadi.
Narxlarning sezilarli darajada oshishi inflyatsiya va boshqa inqiroz hodisalarining keskin o'sishi natijasida yuzaga keladi, bu makroiqtisodiy ko'rsatkichlar va ularning hosilalari sezilarli darajada yomonlashishiga olib keladi, bu holat esa o`z ta`sirini yalpi va milliy mahsulot, mamlakatning tashqi va ichki qarzi, byudjetning defitsiti va real hajmi, kredit stavkalari va valyuta bozorlarida namoyon qiladi.
Narxlarning oshishiga boshqa omillar ham ta'sir qiladi:
Mukammallik darajasi soliq tizimi va qonunchilik bazasini rivojlantirish, yashirin biznes va korruptsiya, jinoyatchilik, ishsizlik, hayot darajasi va davomiyligi, dolzarb siyosiy voqealar, jahon iqtisodiyotining holati va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
