Mavzu: Boshkaruvda ijtimoiy javobgarlik, vakolat, majburiyat

Maʼmuriy huquq – huquq sohasi. Davlatni idora etish jarayonida, yaʼni ijro va farmoyish faoliyatini amalga oshirishda yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar majmuini oʻz ichiga oladi. Boshqaruv faoliyati turlarining xilma-xilligi Maʼmuriy huquqning keng koʻlamli va koʻp tarmoqliligini taqozo etuvchi asosiy omildir. Maʼmuriy huquq meʼyorlari barcha ijro etuvchi hokimiyat organlarining vakolatini aniqlaydi hamda davlat boshqaruv organlarini tuzish, ularni qayta tashkil qilish va tugatish tartibini belgilab beradi. Ular fukarolarning davlat boshqaruv sohasidagi huquq va majburiyatlarini mustahkamlaydi, ijro etuvchi hokimiyat organlarining faoliyati va mansabdor shaxslarning xulq-atvoriga yagona qonunqoidalarni belgilab beradi, maʼmurii huquqbuzarliklar uchun javobgarlik va uni qoʻllash tartibini koʻrib chiqadi.
Maʼmuriy huquq meʼyorlari turli maʼmuriyhuquqiy munosabatlarning katnashchilari orasida yuzaga kelayotgan maʼmuriyhuquqiy munosabatlar doirasida amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasida respublika Prezidenti, barcha darajadagi davlat boshqaruv organlari, davlat xizmatchilari, nodavlat notijorat tashkilotlari, jismoniy shaxslar (UzR fuqarolari, chet mamlakatlarning fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar) maʼmuriyhuquqiy munosabatlarning qatnashchilari jumlasiga kiradi.
Oʻzbekiston Respublikasi Maʼmuriy huquq tizimi umumiy va maxsus qismlardan iborat. Umumiy qism meʼyorlari davlat boshqaruvining asosiy tomoyillarini, Maʼmuriy huquq subʼyektlarining huquqiy holatini, davlat xizmati asoslarini boshqaruvining huquqiy shakllari va usullarini davlat boshqaruv tizimidagi qonuniylik va institutizomni taʼminlash usullari va tartibini mustahkamlaydi. Maxsus kiyim esa davlat boshqaruvining turli tarmoqlari va sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarning oʻziga xos jihatlarini aks ettiruvchi meʼyorlarga bagʻishlangan. Unda iqtisodiy, ijtimoiymadaniy hamda maʼmuriysiyosiy faoliyat sohasidagi boshqaruvni yoʻlga solish meʼyorlari yoritib berilgan. Tarmoqlararo davlat boshqaruvini tartibga soluvchi meʼyorlar ham shular jumlasiga kiradi.
Turli davlat organlari tomonidan chiqariladigan meʼyoriyhuquqiy aktlar Maʼmuriy huquqni bayon qilish shakli, uning manbalari boʻlib xizmat qiladi. UzR Konstitutsiyasidagi mavjud meʼyorlarning aksariyat qismi bevosita maʼmuriyhuquqiy yoʻnalishga ega boʻlgan eng muhim meʼyorlar jumlasidandir. Bular, mas, ijro etuvchi hokimiyat organlarining shakllanish va faoliyat koʻrsatish asoslarini belgilab beruvchi hamda fuqarolarning davlat boshqaruv tizimidagi huquq va erkinliklarini mustahkamlovchi konstituiiyaviy meʼyorlar sanaladi. Maʼmuriy huquq asosiy meʼyorlari Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taʼlim, mudofaa, joylardagi davlat hokimiyati, sanitariya nazorati va boshqa toʻgʻrisidagi qonunlarida oʻz ifodasini topgan.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining davlat boshkaruv organlarini tuzish, ularni qayta tashkil qilish va tugatish toʻgʻrisidagi, shuningdek, boshqaruv tizimlarini iqtisodiy, ijtimoiymadaniy, maʼmuriysiyosiy qurilish va h. k. sohalaridagi, turli tarmoqlarni takomillashtirish toʻgʻrisidagi koʻplab qarorlari Maʼmuriy huquq manbalari boʻlib xizmat qiladi.
Davlat boshqaruvini tartibga solish ishi OʻzR hukumatining , tarmoq va tarmoqlararo davlat boshqaruv organlarining , shuningdek, joylardagi vakolatli va ijro etuvchi organlarning meʼyoriyhuquqiy aktlari bilan amalga oshiriladi. Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomini belgilab beruvchi aktlarni qabul qiladi, Maʼmuriy huquq manbalari hisoblanadigan turli xil krnunkridalarni tasdiklaydi. Maʼmuriy huquq manbalari katoriga, jumladan, qarorlar, buyruqlar, tarmoq va tarmoqlararo boshqaruv organlari (vazirliklar, mahkamalar, davlat qoʻmitalari, respublika agentliklari)ning turli xil yoʻriqnomaviy materiallari, shuningdek, joylardagi davlat hokimiyati organlarining qarorlari kiradi.
Mustaqillik yillarida Maʼmuriy huquq meʼyorlari ancha yangilandi. Chunki, davlatning iqtisodiy funksiyalari, barcha darajadagi ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi va ular faoliyatidagi asoslilik, omilkorlik singari jihatlar ham tubdan oʻzgardi. Markazlashmagan tizimga oʻtish va umumdavlat ahamiyatiga ega boʻlmagan qator vakolatlarning markaziy organlardan quyi boʻgʻinlarga oʻtkazilishi jarayoni roʻy bermoqda.
Maʼmuriy huquqning ijro etuvchi hokimiyat tuzilishini tokomillashtirishda, davlat xizmatining huquqiy asoslarini vujudga keltirishda, bozor iqtisodi-yotini tartibga solishda, fuqarolar va tadbirkorlik tizimlari qonuniy huquklari va manfaatlarining qatʼiy himoya ostiga olinishini taʼminlashda ahamiyati katta.
Maʼmuriy huquq meʼyorlarini takomillashtirish jarayoni ijro etuvchi hokimiyat organlarida 2 yoʻnalishda ketmoqda. Vir tomondan, ijro etuvchi hokimiyatning markaziy va mahalliy organlari orasidagi vakolatlarni chegaralash yoʻli bilan, ikkinchi tomondan esa — bajaradigan vazifasiga kura bir xil tipdagi davlat boshqaruv organlarining HUQUQIY maqomini belgilashda bir xillikni taʼminlash hamda davlat va ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi boshqaruv darajasini yuksaltirish yoʻli bilan ushbu jarayon amalga oshirilmoqda.
Iqtisodiy munosabatlarni boshqarib borishning bozor mexanizmiga oʻtish sharoitida Maʼmuriy huquq meʼyorlari yangi iqtisodiy boshqaruv omillarining joriy etilishini nazarda tutadi (li-senziyalash, kvota belgilash, soliq solish va undirish). Bozor iqtisodiyotining maʼmuriyhuquqiy taʼminlanishi iqtisodiy va ijtimoiy sohalar rivojini prognozlash va dasturiy rahbarlik qilish, Oʻzbekistonning ilmiytexnikaviy salohiyatini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash hamda davlat mulkini samarali boshqarish va tadbirkorlikni ragʻbatlantirishga doyr tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirishga qaratilgan.
Ushbu kontseptsiya Kanada va AQShning mavjud korxonalarida ushbu kontseptsiyada faol foydalanilgan 20-asrning 60-yillarida korporativ ijtimoiy javobgarlikdan foydalanila boshlandi. O'sha paytda u menejerlar uchun menejerlarga g'amxo'rlik qilish, shuningdek, mahalliy hokimiyatga yordam berish kabi idrok etildi. Hatto 70-yillarda ham, atrof-muhit holati haqidagi xavotirlarning o'sishi, ularning davlatdagi ekologik vaziyat yuzaga kelishi va atrof-muhitning atrof-muhit holati haqida ko'proq va tashvish tug'dira boshladi.
Bugungi kunda G'arb rahbariyati bo'yicha mutaxassislar korporativ ijtimoiy javobgarlikni hisobga olgan holda, kompaniya menejerlari foyda ustida ishlashga alohida e'tibor berishni, shuningdek o'z xodimlari, sheriklari, mijozlari va tadbirlariga g'amxo'rlik qilishni ta'minlaydigan SR tushunchasidan foydalanishni taklif etadilar , uning asosiy vazifasi - bu ekologik himoya.
Ko'proq keng miqyosli biznes ma'lum bir kompaniya, atrof-muhitning hayotiy faoliyatiga nisbatan shunchalik ta'sirchan bo'ladi va bu uning xodimlari, sheriklari, mijozlari, iqtisodiyotiga, shuningdek har xil madaniy va o'quv jarayonlariga nisbatan qo'llaniladi . Shu munosabat bilan korporativ ijtimoiy mas'uliyatning iqtisodiy xususiyatlari va ijtimoiy tomonlariga tegishli qator majburiyatlarni amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Xususan, bu soliqlarni o'z vaqtida to'lash bilan bog'liq, bir qator ish o'rinlarini yaratadigan eng qulay ish sharoitlariga qo'lda qoldiradigan ishlarni bajarish bilan bog'liq.
Ta'kidlash joizki, turli kompaniyalar turli xil tizimdan fitnes klubiga obuna bo'lish taklifi bilan ta'minlanish va uzoq vaqt ishlaydigan xodimlarning uy-joy qurilishi bilan tugashi bilan bo'ysunish uchun tegishli sharoitlardan foydalanadilar. Ko'pincha kompaniyaning faol xayriya faoliyati olib boradigan korporativ ijtimoiy javobgarlikni tushuntirish.