Мавзу: Бошқариш усуллари

Дастурлаштирилган қарор -
бу математик боғлиқлик асосида амалга оширилади. 
Масалан, 10 та касалга 1 та доктор меъёри. 
б) 
Дастурлашмаган қарор -
бу янги турдаги қароралр бўлиб, ички алоқага боғлиқ 
эмас. Улар асосан ҳолатлардан келиб чиқади. Тажрибани, янгиликни раҳбарнинг ўзи 
яратади. Масалан, ташкилот мақсадини ўзгартириш, маҳсулотни яхшилаш, бошқарув 
бўлими структасини такомиллаштириш, рағбатлантириш ва ҳакозолар. 

---

2. Интуитив қарор. Бу тўғрилигини ҳис қилиш билан қабул қилинадиган қарор. 
3. Фикрлашга асосланган қарор. Бу билим ва тажрибага асосланган танловдир. 
Менежментни асосан қарор қабул қилиш қобилияти тажриба билан ривожланади.
4. Рационал қарор. Бу объектив аналитик жараён ёрдамида асосланган ҳолда қабул 
қилиниб, уни қуйидаги босқичлари мавжуддир: 
5.
Стратегик қарор - бу ишлаб чиқаришдаги ва тегишли равишда унинг 
натижаларидаги фақат миқдор ўзгаришларидаги эмас, балки жиддий сифат ўзгаришларини 
ҳам кўзда тутади. Бундай қарорлар синчковлик билан асосланган ва баланслаштирилган 
жамоавий ҳаракатлар дастуридан иборат бўлиб, белгиланган муддатларда бажарилиши 
мажбурийдир ва бошқариладиган объектни тизим жиҳатидан, тубдан қайта қуриш йўли 
билан конкрет зиддиятларни бартараф этишга қаратилгандир. 
Айтиб ўтилган қарорларни ишлаб чиқаришда раҳбар асосан релевант информацияни 
асос қилиб олади. Релевант информация - бу аниқ муаммога мос информациядир.
5. Қарор қабул қилиш усуллари. 
Қарор қабул қилиш ёрдамида берилган моделлардан ташқари, қатор усуллар ҳам 
мавжуд. Бу усуллар ёрдамида раҳбар, бир неча турли вариантлардан ўз корхонаси учун 
мақбулини топади ва у ёрдамида корхона мақсадга эришишини тезлаштиради. Биз бу 
усуллардан тўлов матрицаси ва қарорлар шажарасини кўриб чиқамиз. 
Тўлов матрицаси. Турли вариантлардан энг мақбулини танлашда тўлов матрицаси 
ёрдам беради. Тўлов матрицаси, айниқса мақсадга эришишга ёрдам берадиган стратегияни 
танлашда катта самара беради.
Тўлов матрицаси қуйидаги ҳолларда самара беради:
1. Чекланган вариантдаги муқобил стратегиялар мавжуд бўлганда.
2. Номаълум тўла аниқ бўлган ҳолларда.
3. Ҳақиқатда бўлган ҳодиса ва муқобил вариант танланганлигига, қабул қилинган 
қарор машинасига боғлиқ бўлади. 
Раҳбар бўлажак ҳодиса эҳтимолини обьектив имониятига эга бўлиши керак. Кўп 
ҳолларда раҳбар тўла аниқлика эга бўлмайди. Шу билан биргаликда у тўла ноаниқлак 
шароитида ҳаракат қилмайда. Қарор қабул қилишнинг барча ҳолларида бўлажак 
ҳодисанинг имкониятини ва эҳтимолини баҳолашга тўғри келади. Эҳтимол 1 дан 0 гача 
бўлади. Эҳтимол ўтган дарвдаги тенденцияга боғлиқ бўлади, бундан ташқари раҳбарни 
баҳолашга, ҳаракатлар тажрибасига боғлиқ бўлади. 
Тўлов матрицасининг марказий қоидаси-кутилаётган аҳамиятни аниқлашга эҳтимол 
тўғри таъсир кўрсатишидир. 
Қарорлар шажараси. Турли вариантлардан энг яхши йўналишни танлашда қарорлар 
шажарасидан фойдаланилади. Қарорлар шажараси - қарор қабул қилишнинг муаммоларини 
схема тарзида ифодалашдир. Бу усулда ҳам ҳаракат йўналишини ҳисобга олинади. Ва 
уларни молиявий аҳвол билан белгилайди. Бир қарор натижаси кейинги қарорларга таъсир 
кўрсатадиган, кетма-кет ҳолларда қарорлар шажараси катта самара беради. 
6. Бошқарув фанининг ўзига хос ҳусусиятлари. 
Ташкилотларнинг самарадорлигини ошириш учун илмий қонун-қоидалар 
фойдаланиш тўғрисидаги бошқарув фан сифатида юзага келаётган вақтда пайдо бўлганини 
биз менежмент тарихидан яхши биламиз. Бошқарув муаммоларига бўлган илмий 
йўналишни қўлланилиши илмий бошқарувнинг асоси эди. Аммо бошқарув ғоялари мактаби 
яқинда юзага келди.
Бошқарув фани иккинчи жаҳон уриши даврида Англияда туғилди. Бу вақтда олимлар 
гуруҳи жанговар нуқталарни ва фуқаролар мудофааси қурилмаларини оптимал 
жойлаштириш каби муаммоларни ечиш ишига жалб қилинганлар. 50-60 йилларда бу усул 
янада янгиланди, такомиллаштирилди ва турли ҳолатларда қарор қабул қилиш учун саноат 
қўлланила бошлади. Бугунги кунда бошқарув фани усуллари ва моделлари кўплаб 
масалаларни ечишда ишлатилмоқда. Масалан: шаҳарларда транспорт оқимларини 
бошқариш, аэропортларда ҳаракат жадвалини оптималлаштириш, университет 

---

аудиторияларини ва хоналарнинг иш жадвалини тузиш, супермеркет ва уривермеглардаги 
заҳираларни бошқариш, яъни маҳсулот турларини яратиш, турли маҳсулотлар 
рекламасининг харажатларини тақсимлаш, моддий таъминотни режалаштириш, корхонада 
турли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни учун ресурслар ва дастгоҳларни тақсимлаш, бейсбол 
лигаси учун Олий табақада ўйинлар жадвалини тузиш ва ҳакозолар. 
Бошқарув фанининг марказий пункти: «Ташкилотдаги асосий омилларни муносабати 
билан боғлиқ муаммоларни ечишда раҳбарларни илмий асослар билан таъминлашдир». Бу 
барча ташкилотлар учун муҳимдир, аммо йирик ташкилотлар учун жуда мураккабдир. 
Черчмен, Акафф ва Арнофф шундай таъкидлайди:
«Ташкилотдаги ҳар бир функционал бўлим умумий ишнинг бир қисмини бажаришга 
масъулдир. Ҳар бир бўлим ташкилотнинг умумий мақсадга эришишда муҳим ўрин тутади. 
Бундай тақсимот натижасида ҳар бир бўлим ишлаб чиқариш ҳажмини орттириш ва 
харажатларини камайтириш билан шуғулланади. Маркетинг бўлими сотув ҳажмини 
камайтиришга ҳаракат қалади. Молиявий бўлим ташкилот капитал харажатларини 
сарфлашни оптималлаштиришга ҳаракат қалади. Ходимлар бўлими яхши Ходимларни 
қидириб топиб ишга олиш ва уларни ташкилотда ушлаб туриш сингари ишлар билан 
шуғулланади. Бу мақсадлар ҳам мувофиқлаштирилмаслиги мумкин, баъзисида эса бир-
бирига зид бўлиши ҳам мумкин». 
Қарор қабул қилишни моделлаштириш бўйича шуғулланаётган матахассислар 
мақсадлари турли туман бўлганлиги билан боғлиқ келишмовчиликларни баҳолашга ҳаракат 
қилмоқдалар ва келиштириш учун муносиб варианларни қидирмоқдалар. Бошқарув фани 
нуқтаи- назаридан бўлган йўналишни яхши билиш сизга ташкилотнинг муаммоларини 
самарали ечишга имкон беради. 
Бугунги кунда «Бошқарув фани», «қарор қабул қилиш тўғрисидаги фан», «системали 
таҳлил», «системалар тўғрисидаги фан», «операцияларни таҳлил қилиш» сингари бир-бири 
мос бўлган сўзларни кўп учратиш мумкин. Бу терминлар миқдорий усулларга 
тааллуқлидир. Кўп мутахассислар, кейинги бўлимларда кўриб чиқадиган усулларни 
бошқарув фани усулларига туааллуқли эканлигини тан олмоқдалар, масалан, 
режалаштириш, назорат усулларини ва операцияларни ҳусусиятлари қуйидагилардир:
1.
Илмий усулларни қўллаш. 
2.
Системали йўналтириш (мўлжаллаш). 
3.
Моделлардан фойдаланиш. 
4. Модел ҳақида тушунча ва унинг турлари. 
Шеннон моделларга шундай тушинча беради: 
«Модель - бир бутунликдан, яхлитликдан фарқ қилувчи, объектни система ёки ғояни 
қандайдир усулдаги кўринишидир». Масалан, ташкилотнинг схемаси унинг структурасини 
кўрсатувчи моделдир. Бошқарувнинг назариялари ташкилот ёки унинг бирон-бир 
бўлинмаси моделидир.
Шунга ўхшаш кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Хақиқат ҳаётий ҳолатни 
соддалаштиришини моделларни бош ҳарактеристикаси деб аташ мумкин. Ҳаётдаги 
муаммоларни мураккаблаштирувчи маълумотларни раҳбарга маммоларини ҳал қилиш 
қобилиятини ошириш имконини беради. Раҳбар ўз тажрибаси вақобилитини экспертлар ва 
тажриба ҳамда фикрлари билан бойитади ва биргаликда фойдаланади. 
8. Истиқболни белгилаш усуллари. 
Раҳбар ҳисобга оладиган кўп чекламлар келажакдаги шароитларга боғлиқ бўлади. 
Келажак устидан эса ҳеч қандай назорат ўрната олмайди. Раҳбар келажакдаги ҳолатларни 
ички ва ташқи шароитларни қанчалик яхши билса, тузилаётган режалар шунчалик 
самарали, ишончли бўлади.
Истиқболни белгилаш ўткан дарвларда тўпланган тажрибалардан фойдаланиб 
келажак тўғрисидаги фикрга келишдир. Агар истиқболни белгилаш аниқ амалга оширилган 
бўлса, натижада келажакдаги аниқ ҳолат кўриниши олинади. Ҳозирги вақтда фақатгина 
истиқболни белгилаш билан шуғиланаётган ташкилотлар мавжуд бўлиб, улар тегишли 

---

саҳоларга ўз тадқиқотлари натижасини бериб турадилар. Истиқболни белгилаш натиқалари 
раҳбар томонилан аниқланиладиган ташкилот мақсадларига қўшилади. 
Ноформал усуллар. 
Вербаль информация. Ташқи муҳит таҳлилида кўп ҳолларда вербаль информациядан 
(оғзаки информациядан) фойдаланилади. Буларга радио, телевидениядан, истеъмолчилар 
ва таъминотчилардан, рақобатдошлардан олинадиган информациялар киради. Лекин тўла 
ишониб бўлмайди. Масалан, маълумотларга кўра АҚШ, Москвадаги 1980 йилдаги 
олимпиадада қатнашишини билдирди. Кўплаб ташкилотлар бу олимпиадада сотишга 
мўлжаллаб минглаб турдаги маҳсулотлар тайёрладилар, аммо сўнгги минутда президент 
Картер томонидан эълон қилинган хабар (АҚШ коммандасини СССРга бормаслиги) кўплаб 
фирмаларни лол қолдирди. Улар кўплаб маҳсулотларни сота олмай қолдилар.
Ёзма информация. Бу инфорциянинг асосий манбалари: газета, журналлар, 
информацион бюллетен, йиллик ҳисоботлар. Бу информация ҳам олиниши енгил бўлиши 
билан бирга, ишончсиз, юзаки ва эскирган бўлиши мумкин.
Саноат жосуслиги. Раҳбарлар ўз корхоналарининг интеллектуал мулки бўлган 
маълумотларни ҳимоя қилиши, эҳтиёт қилиши лозимдир. Акс ҳолда саноат жосуслиги
қуйига тушиб рақобатдошларга етиши мумкин. Бундай маълумот ташкилот мақсадини 
қийин ўзгартирилишига сабаб бўлади. Жосуслик (шпионлик) - корхоналар ҳаётида янгилик 
эмас. 
Миқдорий усуллар. 
Ўтган даврдаги фаолият аниқ анъанага эга бўлса, бу ҳолда миқдорий усуллардан 
фойдаланилади. Қабул қилинган самарали қарордан келадиган самара модель яратиш, 
хужжатларни қоплаш лозим. Бу усулнинг икки тури мавжуд: 
1.Вақтли қаторлар таҳлили. Ўтган вақтдаги ҳодиса келажакни баҳолашга яқин келган 
ҳолларга асослангандир. Ўтган йиллардаги ўзгаришлар анъанасини билиб келажакка 
тадбиқ қилиш -бу вақтли қарорлар таҳлилидир. 
2. Каузаль (сабаб-оқибат) модели. Номаълумлар сони биттадан ортиқ бўлганда 
ишлатилади. Масалан, шахсий даромадлар даражаси, демографик ўзгаришлар ва х.к. 
Каузель моделлаштириш - кўрилаётган омиллар ва бошқа ўзгарувчилар орасидаги 
статистик мувофиқликни ўрганиш орқали истиқболни белгилашдир. Каузель модели 
натижаси: даромадлар 1%га ортганда талаб ҳажми 3%га ортади. Статистика тилида бу 
боғлиқлик корреляция деб аталади. Корреляция қанчалик зич(тиғиз) бўлса, истиқболни 
белгилаш модели шунчалик яроқли бўлади. Тўла корреляция ўтган даврдаги боғлиқлик 
ҳақиқат бўлган ҳолларда учрайди. 
Назорат учун саволлар 
1.
Қарор нима? 
2.
Бошқарув қарори нима? 
3.
Қарорнинг турлари тўғрисида нималарни биласиз? 
4.
Муаммоларни рационал ечишнинг босқичларини айтинг? 
5.
Қарор қабул қилишга таъсир этувчи омиллар нималардан иборат? 
Тавсия этилган адабиётлар: 
1.
Мeскон М., Альбeрт М., Франклин Х. Основў мeнeджмeнта.Учeбник – М.: Дeло, 1999. – 
125 с. 
2.
М.Шарифхўжаев, Ё.Абдуллаев «Менежмент». –Т.: Ўқитувчи. 2001 й. 704 б. 
3.
Philip Kotler, Kevin Lane Keller. Marketing. Management. 12 th edition. 2010 by Pearson 
Education, Inc.p. 815. 
4.
Qosimova D.S. Menejment nazariyasi: darslik. -Т.: Tafakkur bo'stoni, 2011. -335 b. 
5.
Yo’ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo’djamuratova G. Y. “Menejment va marketing asoslari”: 
(O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b. 
6.
Yo’ldoshev N.Q., Nabokov V.I. “Menejment nazariyasi”. Darslik. T.TDIU, 2013, -433b. 

---

7.
Ricky W.Griffin. Fundamentals of Management. Eighth Edition. 2015 Cengage Learning products 
are represented in Canada by Nelson Education, Ltd.p. 547.