Mavzu: Borbadning ilmiy-ijodiy merosi

Mavzu: Borbadning ilmiy-ijodiy merosi

Reja:

1. 
   Markaziy Osiyolik buyuk mumtoz musiqa asoschisi Borbad
   
2. 
   Borbad Xusrav Parvez saroyida juda katta hurmat va ehtiromga sazovor bo‘lganligi
   
3. 
   Borbad musiqa ilmini Marvda olganligi
   

Foydalanilgan adabiyotlar


Borbadning ilmiy-ijodiy merosi
Markaziy Osiyolik buyuk san’atkor, xonanda, sozanda va bastakor, ustozona mumtoz musiqa asoschisi Borbad, taxminan eramizning VI asri, 80-yillarida tavallud topgan. Mavjud manbalarda yozilishicha u Xurosonning qadimiy va markaziy shaharlaridan biri hisoblangan Marvda istiqomat qilgan, ammo bu yerda tug‘ilmagan. Taxminlarga ko‘ra san’atkorning tug‘ilgan joyi Xurosonning shimoliy qismidagi Niso pgahri bo‘lib, u tog‘ va cho‘l oralig‘ida joylashgan ekan.Xuroson – hozirgi Eron davlatining shimoliy-sharqiy qismini, Afg‘onistonning shimoliy va shimoliy-g‘arbiy qismini va hozirgi Turkmanistonning janubiy vohalarini o‘z ichiga olgan tarixiy viloyatdir. Borbad zamonidayoq bu viloyat o‘zining qadimiy xo‘jalik va madaniy an’analariga ega bo‘lib, umuman insoniyatning taraqqiyot markazlaridan biri edi.Xuroson aholisi eroniy tillar guruhiga mansub bo‘lgan parfyan tilida so‘zlashgan. Ammo Borbad davriga kelib bu til forsiy-doriy tilining keng tarqalganligi sabab, muomaladan chiqib ketgan.Fors tili esa Xurosonda parfyan tili bilan, Toharistonda baqtriya tili bilan Buxoroda, So‘g‘dda, Ustrushanada so‘g‘d tili bilanbirgalikda yashagan bo‘lsa, keyinchalik u barcha yonma-yon yashayotgan tillar ustidan «g‘alaba» qilib, X asrda Movaraunnahr, Xuroson va Shimoliy Afg‘onistonning asosiy adabiy tili bo‘lib qoladi.
Borbad istiqomat qilgan Marv shahriga kelsak, uiing VI-VII asrlardagi holati haqida deyarli ma’lumotlar yo‘q. Shu sababli Borbadning yoshlik va o‘smirligi haqida biror gap aytish mushkullik tug‘diradi.Manbalardan shu narsa ma’lumki, Borbad musiqa ilmini Marvda olgan va yigitlik davridayoq el og‘ziga tushishga ulgurgan.
Mavjud tarixiy-adabiy manbalarda yozilishicha, Borbad sosoniylar hukmdori Xusrav Parvez saroyining eng iste’dodli va yorqin san’atkori bo‘lgan. Ya’ni, 590-628 yillar mobaynida bu yerda Borbadning ijodiy va ijrochilik faoliyati rIVojlangan.Aynan Sosoniylar davrida musiqa diniy va dunyoviy yo‘nalishlarga ajratilgan. Yangi janr, shakl, turli xil musiqiy cholg‘ular paydo bo‘lgan. Cholg‘ular sonining ortishi esa, ansambl ijrochiligining rIVojlanishiga zamin yaratdi.Tabiiyki, bu davrda bir qator musiqa targ‘ibotchilari, xonanda va sozandalar, shuningdek, musiqa nazariyotchilari yetishib chiqadilar. Bular, Sarkash, Bamshod, Nekisa, Romtin, Fitna, Navogar, Sarkab, Robust va Borbad kabi san’at namoyandalaridir.Aytish joizki, xususan Borbad haqida biografik ma’lumotlar kam. Ko‘pgina yozma manbalarda ma’lumotlar turlicha. Lekin shunga qaramay Borbad hayotining umumiy manzarasi qisqa bo‘lsa-da, mavjud.Taxminlarga ko‘ra, Borbad – taxallus bo‘lib, san’atkorga bu nom Xusrav Parvez II saroyida berilgan.Yeron musiqashunoslarining ilmiy farazlari bo‘yicha, VI asrda barbat nomli cholg‘u o‘z nomini buyuk ijodkordan olgan emish. Ammo bu taxmin tez orada rad etiladi. Boisi, tarixiy manbalardan ma’lum bo‘ladiki, barbat cholg‘usi ancha avval paydo bo‘lgan. Barbat atamasi haqida quyidagi faraz haqiqatga yaqinroq: san’atkor Borbad aynan shu cholg‘uning mukammal ijrochisi bo‘lganligi sababli unga shu nom berilgandir.Borbadning haqiqiy ismi Falaxbod Marvaziydir. Muhammad Tusiyning «Ajoyib ul-maxluqot va g‘aroyib ul-mavjudot» asarida Borbadning ismi uch xil tarzda berilgan: Falaxbod, Faloxand Faxlobod. Abdurashid al-Boquviyning «Kitab talxis ul-asar va ajoyib al-malik ul-qahhor» asarida ismning arabchasi keltirilgan: Balaxbod. Falaxbod ismi ko‘pgina manbalarda keltirilganligi sababli, shu varianti qabul qilingan. Aytish joizki, Saolabiydan tashqari, Borbad haqida ma’lumot beruvchi boshqa manbalarda yozilishicha, musiqachi hozirgi Sherozdan uncha uzoq bo‘lmagan Jaxram (yoki Jaxrum) degan joydan ekan. Muallif Saolabiy esa Borbadni marvlik, deya yozib qoldirgan.Mumtoz fors-tojik lug‘atlaridan: «Farhangi Dehxudo», «Farhangi Rashidi», «Farhangi Burhoni qote’», «Farhangi Onandiroch»larda ma’lumot berilishicha, Borbad 360-ta kuyning muallifi hisoblanadi. Abulqosim Firdavsiy va Abu Mansur Saolabiy: Borbadning musiqiy ijodiga shuningdek, «Sabzandaroz», «Partavi Farxor», «Paykorgurd», «Yazdonofarid» nomli asarlar mansubdir, deya ma’lumot berishadi.Ushbu mualliflarning yozishlaricha, Borbad Xusrav Parvez saroyida juda katta hurmat va ehtiromga sazovor bo‘lgan. Shohning o‘z ham Borbad roziligini olmay turib, a’yonlarga topshiriq bermas ekan. Bu borada manbalarning barchasi quyidagi misolni keltiradi: Shoh Xusrav juda ham kelbatli odam bo‘lib, uning vaznini har qanday ayg‘ir ot ham ko‘taravermas ekan. Shu bois hukmdor o‘ziga Shabdiz nomli bir otni tanlab, faqat uni suyib minar ekan. Bu otga shohning mehri shu qadar baland ekanki, u: «...agar kimda-kim shu otimni nogahon o‘ldi, deya xabar bersa, shu odamni gulxanda kulini ko‘kka sovuraman», degan ekan. Ammo kunlarning birida Xusrav sevimli otining kuni bitib o‘lganini ko‘rgan otboqar dahshatga tushadi va darhol Borbad huzuriga yordamga chopadi. Borbad esa bu xabarni o‘ta ehtiyotkorlik bilan, ishora tarzida shohga yetkazadi. Bu xabarni eshitgan shoh: «...oh, bechora Shabdiz, nahotki u o‘lgan bo‘lsa», deya ingrab yuboradi. Shunda Xusravga javoban Borbad: «Otning o‘lganini birinchi bo‘lib shohimning o‘zlari aytdilar», deydi. Borbadning o‘tkir zehni va farosatiga yana bir bor qoyil qolgan hukmdor: «...yaxshi, sen donoliging bilan o‘zingni ham, boshqa odamning ham hayotini saqlab qolding», degan ekan.Ushbu misol Borbadning haqiqatdan ham shoh Xusrav Parvez oldida katta hurmat-e’tibor egasi bo‘lganidan dalolat beradi.Mumtoz fors-tojik lug‘atlari va o‘sha davrning tarixiy manbalarida yozilishicha, Xusrav Parvez saroyida Borbadning paydobo‘lishiga qadar, Sarkash degan odam saroyning bosh musiqachisi hisoblangan. Borbad kelgandan so‘ng esa Xusrav Parvez asosan unga katta e’tibor berayotganligini ko‘rib, oqibatda Borbadni zaharlagan ekan, degan taxminlar ham yo‘q emas.musiqachi Borbad haqida o‘tmishda Sharq mumtoz she’riyati namoyandalari tomonidan ko‘plab she’rlar ham bitilgan. Jumladan, fors-tojik mumtoz adabiyotining zabardast vakillari Firdavsiy, Unsuriy, Manuchehra, Hofiz va boshqalar ijodiga mansub she’rlarda Borbad ovozi bulbul ovoziga qiyoslanadi.Jumladan, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asarida Borbad haqidagi qissa quyidagicha boshlanadi: Xusrav Parvez 28 yildan buyon taxtda o‘tirib, ogohlik bilan yurtni odilona boshqarayotgan vaqtlar. Shoh saroyida Sarkash nomli mashhur saroy musiqachisi faoliyat yuritishi haqidagi xabarni eshitgan Borbadning tinchi yo‘qoladi. U shu kundan boshlab, qanday bo‘lmasin Xusrav Parvez saroyiga borish va shohga o‘z san’atini namoyish etish ishtiyoqi bilan yashaydi. Hech narsaga muhtojligi bo‘lmasa-da, Borbad Xusrav saroyiga borish niyatidan qaytmaydi. Va yo‘lga otlanadi. Ammo muallif Borbadning shoh. saroyiga qaysi manzildan kelganini yozmagan.Borbadning kelgani va Xusrav Parvez e’tiboriga tushish istagini bilib qolgan Sarkash juda sarosimaga tushib qoladi. Shundan so‘ng saroyning eshik og‘asiga pul berib, Borbad kelsa saroyga qo‘ymaslik va’dasini oladi.Firdavsiy bu holatni, inson tabiatida hasad shunday joylashganki, u albatta kishi fe’l-atvoriga ta’sir etmay qolmaydi, deya izohlagan.Sarkashning bezovta bo‘lishining boisi, u Borbad qiyofasida juda kuchli raqibni ko‘radi.
Xullas, Borbad shoh saroyiga yaqinlashgach, uni kiritmasliklarini tushunadi. Eshik og‘asiga har qancha yalinib-yolvormasin, u ko‘nmaydi. Noumid qolgan Borbad ne qilarini bilmay qo‘lida sozi bilan bog‘ tomon yuradi. Va maqsadini hamda hozirgi ahvolnni tushuntiradi. Shundan so‘ng u, insofli bog‘bon Mardo‘y yordamida Shoh Xusrav bog‘iga kirishga muvaffaq bo‘ladi.Ma’lum bo‘ladiki, har Navro‘z chog‘ida hukmdor bu boqqa kelib o‘n to‘rt kun bazmu jamshid uyushtiradi. Borbadning tashrifi esa aytgan shunday vaqtga to‘g‘ri kelib, u shu kuni yashil libosda qo‘lida Shashtor nomli sozi bilan sarv daraxti ustiga chiqib yashirinadi. Shunday qilib, musiqachi bazm boshlanib, go‘zal gulandom qiz Shoh Xusravga sharob to‘ldirilgan billur qadahni uzatgach, Firdavsiy yozganidek:
Sarv uzra bir nag‘ma taraldi go‘zal
Har band ko‘ngilga payvand bir g‘azal
Sehrli navoni eshitib nogoh,
Hayratga tushgandi saodatli shoh.
Mayin ovoz bilan boshlab xonishin
Hofiz ifodalar yurak yonishin.
Bundan lol edilar bor ahli majlis,
Har kimda har tus, andisha-yu, xis.
Bu navo Sarkashni ayladi noxush,
Tanib kuy egasin, bo‘ldi ko‘p xomush.
Faqat Borbad chalar bu taxlit sozni
Pahlaviy avjida qo‘yib ovozni.
Shunda sehrli ohanglardan hayratga tushgan Xusrav bu ovoz egasini darhol topib kelishni buyuradi. Hamma yoqni qarab chiqqan a’yonlar esa mayus bo‘lib, shoh huzuriga quruq qaytadilar. Shunda:
Jahongashta Sarkash so‘zga ochdi lab,Dedi: «Shoh baxtidan emas bu ajab,Gulu sarv mug‘anniy bo‘lmog‘i mumkin,Tojing obod qilsin, bu olam mulkin!», deya Xusravni fikridan chalg‘itmoqchi bo‘ladi. Shu payt gulandom billur qadahda, shohga yana may uzatganda:
Mutrib yangi kuyga solib sozini
Boshladi qo‘shiqning eng mumiozini
Nomi bu ohangning «Paykorgurd» erdi,
Jang-jadal suronin ifodalardi.
Bu g‘aroyib holdan hayron bo‘lgan ham zavqlangan hukmdor, qo‘shiq egasini topib kelishga qat’iy buyruq beradi. Ammo xizmatkorlar bu safar ham quruq qaytishadi.Uchinchi bor Shoh Xusrav may ichishga chog‘langanda Borbad o‘z sozi shashtorda yana kuylay boshlaydi:
Kuy nomin «Sabzdarsabz» deya biturlar,
Mardlarni shu tahlit afsun eturlar.
Parvez eshitgan choq yangi navoni
Dedi: «Tuting tezroq mayi sahboni.
Bu farishta bo‘lsaydi agar,
Borlig‘i bo‘lurdi mushk ila anbar».
Shohning bu so‘zlarini eshitgan Borbad daraxtdan tushib, uning oldiga kelib ta’zim qiladi. Va kim ekanligini so‘ragan hukmdorga boshidan o‘tganlarni va niyat maqsadlarini so‘zlaydi.
Borbadning so‘zlaridan saroyning bosh musiqachisi bo‘lgan Sarkashning qora niyati-yu, xusumatini bilgan Xusrav Parvez:

Sarkashga dediki: «Ayo, badhunar,

Sen achchiq oshqovoq, bu esa shakkar».

Nechun uzoq tutding, ayt uni mandan,

Sozin darig‘ tutding bu anjumandan,
deya g‘azablanadi.
Shunday qilib, buyuk san’atkor Borbad:
Mutriblar shohi deb etildi tayin,
Nomdorlik shuhrati ortdi kun sayin.

Shu erur mug‘anniy Borbad qissasi

Yaxshilik keltirgay qissa hissasi
kabi misralar bilan Firdavsiy o‘zining buyuk san’atkor haqidagi qissasini yakunlaydi.
O‘z navbatida shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, Xusrav Parvez o‘z saltanatiga qarashli barcha san’at namoyandalarining rahnamosi bo‘lib, uning barcha tantanalari musiqasiz o‘tmas edi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. D.M Kamalova «Uzbekskaya xudojestvennaya kul’tura» Ibn Sino nomli nashriyot T., 1995.
2. Iso Jabborov «Antik madaniyat va ma’naviyat hazinasi», «O‘zbekiston», T., 1999.
3. O‘zbekiston xalqlari tarixi, 1j: «Fan», T., 1992.
4. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov. «Vatan tarixi», (birinchn
kitob), «O‘qituvchi», T., 1997.
Muzika narodov Azii i Afriki, «S.K» M.,1969, vip.1, vip.2, 1973, vip.5.
A.Firdavsiy, «Shohnoma» uchinchi kitob G‘.G‘ulom nomli adabiyot va san’at nashriyoti, T., 1997.
7. B.Ggafurov «Tojiki», kniga pervaya, Irfon-Dushanbe, 1989.
Borbad i xudojestvenniye traditsii narodov TSentral’noy i peredney Azii: Istoriya i sovremennost’. Dushanbe, 1990.
V.Vinogradov «Klassicheskiye traditsii Iranskoy muziki», «S, k» vip, M., 1982.
10. Nasimhon Rahmon «Turk hoqonligi», A.qodiriy nomidagi xalq musiqa nashriyoti, T., 1993.