Mavzu: Bolalarningjismoniyvaaqliyshakllanishigaijtimoiymuhitningta’siri

Mavzu: Bolalarningjismoniyvaaqliyshakllanishigaijtimoiymuhitningta’siri.

Reja:

1. 
   Bolani shakllantiruvchiuchomil.
   
2. 
   Bolaningshakllanishigata'sirko'rsatuvchiomillar.
   

Bolani shakllantiruvchiuchomil
Odambolasiningrivojlanishi – bumuhimjarayonhisoblanadi. Ma'lumki, hayotdavomidainsonjismoniyvaruhiyjihatdano'zgaribboradi. Lekinbolalik, o'smirlikvao'spirinlikdavridarivojlanishnihoyatdakuchlibo'ladi. Bola mana shuyillarda ham jismoniy, ham ruhiyjihatdano'sishi, o'zgarishitufaylishaxssifatidakamolgayetadi. Tarbiya, irsiyat (nasl) vamuhitbolaningrivojlanishidaasosiyo'rintutadi. Agar ana shuuchtaomilbolagaijobiyta'sirqilsa, u kelajakdabarkamolinsonbo'lishivasalbiytomondanta'sirqilsa, badaxloqkimsagaaylanishimumkin.
Bolaningshakllanishigata'sirko'rsatuvchiomillarhaqidaIslomdinivaulamolarningasarlaridayetarlichafikrvamulohazalarbildirilgan. Shu bilanbirgabolaningrivojlanishihaqidaG'arbfaylasuflari ham o'zlariningqarashlarinibayonqilishgan. Quyida biz G'arbvaIslomdunyosiningbolaningshakllanishigata'sirko'rsatuvchiomillarhaqidagifikrlarinikeltiribo'tamiz.
BolaningshakllanishihaqidaG'arbfaylasuflarining fikrlari.
Biologikyo'nalish – buyo'nalishtarafdorlariodambolasiningshaxssifatidarivojlanishida tabiiy – biologik (irsiy) omillarhalqiluvchirolo'ynaydi deb biladilar. Ularningfikricha, bola onaqornidalikvaqtidaavlod-ajdodlardano'tgantug'maxususiyatlarginarivojlanadi. Ulartarbiyavamuhitningrolinicheklabqo'yishadi. Yo'nalishningtarafdorlariAristotel, Platonhisoblanadi.
Preformizmyo'nalishi – XVI asrfalsafasidavujudgakelganbuoqimnamoyandalariningfikricha, bo'lajakshaxsgategishlibarchaxususiyatlarga bola onaqornidaligidayoqegabo'ladi. Ulartarbiyavamuhitningrolinibutunlayinkoretishidi.
Bixeviorizmyo'nalishi – buoqimgaamerikalikpedagogvapsixologE.Torandaykasossoldi. 
Uningfikricha, shaxsningbarchaxususiyatlari, jumladan, ongvaaqliyxususiyat ham nasldannaslgao'tadi. Bu bilanE.Torandayktarbiyaningshaxsrivojlanishigata'sirinibutunlayinkoretadivaunishaxsningxususiyatlarigata'siretishdanojiz deb biladi. InsonningshakllanishidaIslomdinivamutafakkirlarningfikrlariIslomdinivamutafakkirlarningasarlaridabolaningshakllanishiuchuntarbiya, irsiyatvamuhitta'sirialohidata'kidlangan. Shu uchomilningichidatarbiyaningroli, ayniqsa, ahamiyatlihisoblanadi. Ammo tarbiyata'siriningkuchivanatijasiirsiyatvamuhitkabiomillarninghamkorligibilanbelgilanadi. Chunkinaslvamuhitdakamchilikbo'lsa, tarbiyaningta'siri 
sezilmasligimumkin. Quyida biz uchtaomilhaqidaIslomdinivaulamolarningqarashlarinikeltiramiz.
Bolaningshakllanishidatarbiyaningahamiyati
Tarbiya – insonkamolotigata'siretuvchitashqivaengmuhimomilhisoblanadi. “Tarbiya” arabchaso'zbo'lib, o'stirdi, rahbarlikqildi, islohqildideganma'nolarnibildiradi.
IslomulamolaridanRog'ibAsfihoniytarbiyaniquyidagichata'rifqiladi: “Tarbiyabirnarsanibirholdanikkinchiholgao'tkazaborib, batamomnuqtasigayetkazishdir. Tarbiyaningma'nolaridanbiri, insonningdiniy, fikriyvaaxloqiyquvvatlariniuyg'unlikvamuvozanatilao'stirishdir ”.
Tarbiyaniinsongayetkazishdaota-onaningo'rnibeqiyosliginiRasululloh (sollallohualayhivasallam) ta'kidlaydilar. Abu Hurayra(roziyallohuanhu)dan rivoyatqilinadi: “Nabiy (sollallohualayhivasallam): “Har birtug'ilgan bola faqatfitrat (softabiat) bilantug'iladi. Bas, ota-onasiuniyahudiyyokinasroniyyokimajusiyqiladi...”. Bu hadisisharifdanirsiyat, ya'nibiologikomilinsonnishakllanishidaasosiyo'rintutadideganfikrniilgarisuruvchiG'arbfaylasufvaoqimlariningfikrlariasossizekaninivatarbiyaningmuhimliginibilibolamiz.
O'rtaOsiyolikmutafakkirlardanForobiyva Abu Ali ibn Sino insontarbiyasigata'siretadiganomillarahamiyatigae'tiborberganlar.
Forobiyinsonkamolotidata'lim-tarbiyaningmuhimliginita'kidlab: Munosibinsonbo'lishuchuninsondaikkixilimkoniyat: ta'limvatarbiyaolishimkoniyati bor. Ta'limolishorqalinazariykamolotgaerishiladi, tarbiyaesakishilarbilanmuloqotdaaxloqiyqadr-qimmatnivaamaliyfaoliyatniyaratishgaolibboradiganyo'ldir...” deydi. Abu Ali ibn Sino oilatarbiyasidaota-onaningo'rnigaalohidato'xtalib: “Bola tug'ilgach, avvalo, otaungayaxshi nom qo'yishi, so'nguniyaxshilabtarbiyaqilishikerak... Agar oiladatarbiyaningyaxshiusullaridanfoydalanilsa, oilabaxtlibo'ladi” deganfikrniilgarisuradi.
Bolaningshakllanishidairsiyat (nasl)ningahamiyati
Bola shaxsiningrivojlanishidanaslningta'siridegandaota-onadanbolagamerosbo'libo'tadiganjismoniyxususiyatlari (tananingtuzilishi, sochining, ko'zining, teriningrangi, bo'y-basti) shuningdek, tananingvertikalholdagiharakati, tafakkurvanutqrivojlanishi, mehnatqilishqobiliyati, tug'maholatdao'tadiganqobiliyatlarvaxususiyatlartushuniladi. Islomdinidanaslgaalohidae'tiborqaratiladi. Chunkinaslpokizavaota-onama'rifatli, axloqlibo'lsa, buxususiyatlartug'maholatdabolagao'tadivakelajakdakomilinsongaaylanadi. Agar ota-onama'rifatdanyiroqva 
axloqsizbo'lsa, ulardantug'iladiganfarzandjamiyatgazararkeltirishimumkin. Lekinota-onadantug'maholatdao'tadiganqobiliyatvaxususiyatlaro'zholicharivojlanaolmaydi, go'yo u “mudroq” holdabo'lib, uninguyg'onishi – rivojlanishiuchunqulaymuhitvamuttasiltarbiyakerak.
Bolaningshakllanishidamuhitningahamiyati
Bola kamolotigata'siretadiganomillardanbiritashqimuhithisoblanadi. Muhitdegandakishigatabiiyta'siretadigantashqivoqealarmajmuitushuniladi. Bunga tabiiymuhit, oilamuhitivaijtimoiymuhitkiradi.
Tabiiy (geografik) muhit – insonninghayottarziga, xarakterivamehnatfaoliyatigata'siretadi. 
Masalan, shimoldaistiqomatqilayotganinson, janubdayashayotganinsondannafaqatjismoniyko'rinishi, shubilanbirgaruhiyati, dunyoqarashivaxususiyatlaribilan ham ajralibturadi.
Oilamuhiti – insonningshakllanishidamuhimahamiyatgaega. Chunki bola ko'zochibota-onasini, qarindosh-urug'iniko'radi. Uningjismoniyvaruhiyrivojlanishdavrioilata'siridashakllanadi. Agar oiladaislomiymuhitmavjudbo'lsa, bolaningaxloqigo'zalvafazilatlibo'libulg'ayadi.
Ijtimoiymuhit – ishlabchiqarishmunosabatlarivaularnitartibgasolibturadiganijtimoiyqonun-qoidalarinsongaalohidata'sirko'rsatadi. Ijtimoiyaloqa, ya'niinsonlararoo'zaromunosabatlarnatijasidaodambolasihayotgavamehnatgatayyorlanadi, keraklitajribavabilimlarniegallaydi. 
Jamiyatdama'naviymuhityaxshi, adolatustuvorbo'lsa, insonfaoliyatigaijobiyta'sirqilishivaaksinchabo'lsa, salbiyta'sirko'rsatadi.
Demak, insonningkamolotgayetishigata'lim-tarbiya, muhitvairsiyatmuhimhisoblanadi. Negabugungikundao'tmishdayashabo'tganImomBuxoriy, Forobiy, BeruniyvaG'azzoliykabiolimlargao'xshaganinsonlarniuchratmaymiz? Chunkiularningirsiyatitoza, ota-onalarisolihvasolihabo'lishgan, ularyashagandavrdailm, ma'rifatvataraqqiyoto'ziningcho'qqisigachiqdi, ya'nimuhityaxshibo'lganvaengasosiysi, ajdodlarimizningtarbiyasigamas'ulbo'lganota-onalarivaustozlario'zvazifalarinia'lodarajadabajarishgan, tarbiyalaridanuqsonbo'lmagan. Agar farzandlarimizningrivojlanishigata'sirko'rsatuvchibuomillardaginuqsonlarnibartarafetsak, albattakelajakavloddanImomBuxoriy, 
G'azzoliygao'xshaganzabardastolimlaryetishibchiqadi.
Mavzu: Rivojlanishdagikritikdavr.
Reja:
1.Odamhayotiningdavrlargabo’linishi
2. Hozirgizamonbolalarivao’smirlaririvojlanishiningxususiyatlari
Odamorganizminingrivojlanishiuzluksizjarayonsifatidainsonhayotiningbarchadavridadavometadi. Odamhayotining har birdavridashudavrningxarakterlixususiyatlari, oldingidavrningqoldiqlarivakelgusidavrningkurtaklaripaydobo'ladi. Bu davrlardaorganizmketma-ketmorfologikbiokimyoviyvafiziologiko'zgarishlargauchraydi. Bu o'zgarishlaro'sishvarivojlanishbosqichlariniyuzagakeltiruvchiirsiyfaktorlargabog'langan.
Bola organizmivoyagayetganorganizmdanbirqatorbelgilaribilanfarqqiladi. Tanavazniningortishidagi, alohidaa'zolarvato'qimalarningkattalashuvidagiengjadalo'zgarishlarbolahayotiningbirinchiyilidavabolalikdavridayuzagachiqadi.
Voyagayetgandavrdaorganizmningo'sishito'xtaydi, lekinfunksionaldifferensiyalashuvivareflektorfaoliyatitakomillashuviichkikortikalaloqalarningrivojlanishivamurakkablashuvihisobigadavometadi. Qarishjarayonio'zigaxosbo'lib, birqatorqaytarivojlanishbilanbog'liqdir.
Bolaningrivojlanishdavrlari tana vaa'zolarog'irligivakattaligi, skeletsuyaklariningqotishdarajasi, tishlarningpaydobo'lishi, ichkisekretsiyabezlaridagibirlashtiruvchito'qimalarningrivojlanishi, kortikalfaoliyattavsifivaboshqabelgilarasosidaaniqlanadi. Lekin, hozirgidavrgacha, yoshgaoiddavrlarnitizimlashtirishuchunasosbo'ladigan universal umumiybiologikfunksionalvamorfologikbelgilarningto'liqro'yxatianiqlanganiyo'q. YoshgaoiddavrlartizimiN.P.Gundobintomonidantavsiyaqilinganbo'libtizimlashtirishdabirtomondanorganizmningasosiyrivojlanishqonuniyatlari, ikkinchitomondan, bolalikvao'smirlikdavridatarbiyalashnitashkilqilishmasalalarihisobgaolingan. Shuninguchunquyidagi: yasli, bog'cha, boshlang'ich, o'rtavayuqorimaktabyoshdavrlarinipedagogikdavrlar deb ham yuritsabo'ladi. Bolalikdavriningtizimi quyidagichatavsiyaetilgan

1. Ona qornidagarivojlanishdavri. Ushbudavr, homilaovqatlanish, nafasolish, harorativaboshqaomillarimasalalaridaonaorganizmibilanto'liqbog'liqdir. Bu davrdahomilaningo'sishivarivojlanishitezsodirbo'ladi.

2. Yangitug'ilgandavri. Bu davr 2-3 haftanitashkilqiladi. Ushbudavrtug'ilishmomentidanboshlanib, to 2,5-3,5 haftagachadavometadivaorganizmnitashqimuhitsharoitigamoslashuvibilantavsiflanadi. Yangitug'ilganbolada ilk boro'pkaorqalinafasolishsodirbo'ladivao'pkadaqonaylanishfunksiyasiboshlanadi. Ona organizmiorqaliovqatlanisho'rnigabolaningshaxsiyovqathazmqilishtraktifunksiyasiorqaliovqatlanishiamalgaoshadi, analizatorlar ham organizmfaoliyatidafaolishtiroketadi. Ushbudavrdahomilaningoziqlanishinita'minlaydigantizimninguzilibtushishivakindikyarasiningtuzalishisodirbo'ladi, tana og'irliginioldinkamayishiso'ngraesatiklanishivaortishiboshlanadi.

3. Chaqaloqlikdavri. Bu davrbiryilgachadavometadi. Ushbudavrda tana uzunligi 1,5 barobarkattalashadivao'rtacha 75 smgayetadi, og'irligiuchbarobarortadiva 9-10 kg atrofidabo'ladi, asosiyalmashinuvortadi, endokrin bezlarfunksiyasitezlashadi, nutqniharakatlantiruvchianalizatorlariancharivojlanib bola gapirishniboshlaydi, lekinso'zboyligikambo'ladi, ya'niatagi 10 tachaso'znitashkilqiladi.

4. Yasliyoshdavri. Bu davrda 1 yoshdan to 3 yoshgachadavometadi. Ushbudavrdao'sishva tana og'irliginingortishibirmunchapasayadi, lekin bola yurishvaso'znutqiko'nikmalarigaegabo'lishioqibatida, ularningatrof-muhitbilanmuloqotqilishsohasikengayadi. Boladao'zinio'zgaodamlardanfarqlayolishqobilyatipaydobo'ladi (isminiaytibchaqirgandaqaraydi, qo'liniberadivah.k). A'zolarningtuzilishivafunksiyalaritakomillashadi.

5. Maktabgachayoshdavri. Bu davr 3 yoshdan to 7 yoshgachadavometadi. Ushbudavrdabilishjarayonlari (xotira, tafakkur, ijodiyfikrlashga harakat) jadalrivojlanadi, skeletsuyaklariningqotishivasuyak-mushaktiziminingmustahkamlanishijadalsodirbo'ladi, bolaningharakatlarianchaturli-tumanvakoordinatsiyalanganholdasodirbo'ladi, yangitug'ilgandavrdagiganisbatanmushaklarningkuchi 4-5 marotabaoshadivayurakfaoliyatisezilarlidarajadayaxshilanadi, miyasiningog'irligikattalashadiva 7 yasharbolada 1250 grammnitashkilqiladi, shartlireflektorlialoqalarko'psonlibo'ladi, shartlitormozlanishrivojlanadi.

Maktabgachayoshdagibolalarbo'yigabirtekisdao'smaydi. Avvaligayiliga 4-6 sm, 6-7 yoshda 7-10 smgachao'sadivabunibo'yiningbirinchifiziologikcho'zilishdavri deb ataladi.
Bolalarningvazni ham birxildako'paymaydi. 4 yoshlibolaningog'irligiqariyb 1,6 kg gako'payadi, 5 yoshda 2 kg gayaqin, 6 yoshgaborib 2,5 kg, ya'nio'rtachahisobdayiliga 2 kg gako'payadi. 6-7 yoshgaborib, bolaningog'irligi 1 yasharligidagiganisbatan 2 baravaroshishikerak. Bu yoshdateritoboraqalinlashadi, elastiklashadi, undaqon-tomirlarsonikamayadi, u mexanikta'sirlargaanchaginachidamlibo'libqoladi. 6-7 yoshgachabo'lganbolalarterisiningsirti 1 kg vaznganisbatanhisoblangandakattalarnikigaqaragandako'proqbo'ladi, shusababliular saiga issiqlabketishiyokisovuqqotishimumkin.

6. Kichikmaktabyoshidavri. Bu davr 7 yoshdan to 12 yoshgachadavometadi. Ushbudavrdao'sishvaskeletsuyaklariningqotishidavometadi, oyoqlarningo'sishihisobiga tana proporsiyalario'zgaradi, mushaklarjadalrivojlanadi, kattayarimsharlarpo'stlog'ining integratsiyalovchiroliortadi, tormozlanishjarayonlarikuchayadi. Jigar, buyraklar, o'pka, yurakvaboshqaa'zolarhamdato'qimalarningstrukturaviyvafunksionaldifferensiyalashuviyakunigayetadi. Timusbeziniqaytarivojlanishiboshlanadi. Qalqonsimon bez vagipofizningfunksiyasikuchayadi. Jinsiybezlarninggormonalta'siriboshlanadi.

7. O'rtamaktabyoshdavri. Bu davr 12 yoshdan to 15 yoshgachadavometadi. Bu davrjadalo'sishva tana vazniningortishibilantavsiflanadi. Tana proporsiyalarisekin-astavoyagayetganinsonko'rsatkichlarigayaqinlashadi. Jinsiyvoyagayetish (o'g'ilbolada 13-14, qizbolada 11-12 yosh) vajinsiybezlargormonlariningta'siriniortishiostidaqalqonsimonbezningfunksiyalarikuchayadi, timusqaytarivojlanishga (involyutsiyaga) uchraydi. Bosh miyakattayarimsharlariningqobig'i «organizmningbarchafunksiyalarini bosh boshqaruvchisivataqsimlovchisi» sifatidafaoliyatko'rsatadi. Qo'zg'alishvatormozlanishjarayonlarimuvozanatlashaboradi, farqlashvaumumlashtirishfunksiyalari, ayniqsa, ikkinchi signal tiziminingrivojlanishitufaylimurakkablashadi.

8. Yuqorimaktabyokio'spirinlikyoshdavri. Bu davrqizbolada 13 yoshdan to 18 yoshgacha, o'g'ilbolada 15-16 yoshdan to 19-20 yoshgachadavometadi. Ushbudavrjinsiybezlarfunksiyasiningkuchayishi, ikkilamchijinsiyyakunlanishibilantavsiflanadi. Boshqa ichkisekretsiyabezlarining, ayniqsa, gipofizvaqalqonsimonbezningfunksiyalari ham kuchayadi. Barchaa'zolarvatizimlarfunksiyasi, uzluksizrivojlanishoqibatida, sezilarlidarajadatakomillashadi.

Iqlimvaiqtisodiysharoitgaqarabqizlardajinsiyyetilishtaxminan 12-14 yoshdanboshlanib, 16-18 yoshlardatugaydi, o'g'ilbollalarda 13-15 yoshdanboshlanib, 18-20 yoshlargachadavometadi. Engavvalojinsiybelgilarpaydobo'ladi: qovg'avaqo'ltiqdanjunchiqaboshlaydi, qizlarda sutbezlarikattalashadi, o'g'ilbolalarovozido'rillabqoladi. Jinsiybezlarningyetilganlikalomati: qizlardahayzko'rish, o'g'ilbolalardaixtilomboshlanadi.
O'smirningvazniortadi, biryildataxminan 3-5 kg semiradi. O'smirlaruchuntezo'sish, gavdaproporsiyasiningbuzilishixarakterli. Ularningbo'yibiryildataxminan 10 smo'sadi, o'g'ilbolalargaqaragandaqizlarningzo'rberibo'sishiertaroqboshlanadi. O'smirlardagavda, to'qimavaa'zolarningbarchaqismlaritezo'sadivarivojlanadi, ularninguzunlashishiyaqqolseziladi. O'g'ilbolalarningtanasi, qo'l, oyoqvachanoqko'ndalangigabirozo'sgachcho'ziladi. Yuzo'zgaradi, ko'krakqafasishaklikattalarnikigao'xshabqoladi. Gavdaningayrimqismlarininotekiso'sishiharakatlaruyg'unliginingvaqtinchabuzilishigaolibkeladi. O'smirbeso'naqayvaqo'polbo'libqoladi. 15-16 yoshdanso'ngbuhodisalarsekin-astao'tibketadi. Bu davrdao'smirlarningpartadato'g'rio'tirishigaahamiyatberishkerak, chunkigavdasininoto'g'ritutibo'tirish, umurtqapog'onasiqiyshayibqolishigaolibkeladi.
Chin tovushboylamlarihayotningbirinchiyilidava 14-15 yoshdaayniqsatezo'sadi. 12 yoshdanboshlabtovushboylamlario'g'ilbolalardaqizlarganisbatanuzunbo'ladi, o'g'ilbolalarningovozido'rillashishubilanizohlanadi.
O'smirlardao'pkatezo'sadi, umumiyhajmikengayadi, 12 yoshgayetgandauningo'pkasichaqaloqnikigaqaraganda 10 martakattalashadi.
O'smirlarningturlia'zolaridafunksonalo'zgarishlarkuzatiladi. Yurakhajmikattalashadi, «yoshlaryuragi» yoki «o'smiryuragi» hosilbo'ladi, quloqsolgandashovqineshitiladi. Ko'pchilikholatlardaqonbosiminingoshishi (yoshlargeppertoniyasi), yurakningkuchliroqtepishi, tomirninngtezurishikuzatiladi (bazanbosimpasayib, puissiyraklashadi), hansirash, chakkasohasiog'rishimumkin. Ayrimlaridato'satdan qisqamuddat bosh aylanishi, xushdanketish (ko'pinchaqizlarda), me'daichakyo'llarining har xilbo'limlaridaqisilishholatikuzatiladi. Uzoqvaqttikturganda, qimirlamayo'tirganda bosh aylanishi, yurakvaqorinsohalaridanoxushsezgipaydobo'ladi. Majburanuzoqvaqttikturgandaayrimo'smirlarxushidanketishivaqusishimumkin. Ularningrangioqaradi, qo'lbarmoqlarimuzdekbo'libqoladi, ba'zanko'kimtirranggakirishi ham mumkin. Bu hodisalaringbarchasiyotgandanso'ngo'tibketadi. Bundayo'smirlardajudako'pterlash, qizildermografizm (terigatirnoqbilanchizgandaqizilyo'lqoladi), kayfiyatiningdarrovo'zgarishikuzatiladi. BundayhodisalargashuyoshgaxosvegetativasabtizimivaendokrintizimningbeqarorHgi, ruhiyvajismoniyzo'riqishsababbo'ladi. Yoshulg'ayishibilanbualomatlar, odatdao'z-o'zidano'tibketadi, ammo shundayhodisalarpaydobo'lgandauninghaqiqiysababinianiqlashuchun, albatta, shifokorgauchrashilozim.
Moskvadayoshfiziologiyasivajismoniytarbiyainstitutitomonidan 1965-yilda yoshgaoiddavriylikmuammolarigabag'ishlabo'tkazilgan simpoziumbarchailmiy, ta'lim, davolashvaboshqatashkilotlargaquyidagiyoshgaoiddavriyliksxemasidanfoydalanishnitavsiyaqilgan:
1. Yangitug'ilgandavr - birinchi 10 kun;
2. Go'daklikyoshdavri - 1 yoshgacha;
3. Ilk bolalikdavri - 1-3 yosh;
4. Birinchibolalikdavri - 4-7 yosh;
5. Ikkinchibolalikdavri - o'g'ilbolalar 8-12 yosh, qizbolalar 8-11 yosh;
6. O'spirinlikdavri - o'g'ilbolalar 13-16 yosh, qizbolalar 12-15 yosh;
7. Navqironlikdavri - o'g'ilbolalar 17-21 yosh, qizbolalar 16-20 yosh;
8. Yetuklikningbirinchidavri: erkaklar 35 yoshgacha, ayollar 21-35; ikkinchidavr: erkaklar 36-60 yosh, ayollar 36-55 yosh;
9. Qarilikyoshi-erkaklar 61-71 yosh, ayollar 56-74 yosh;
10. Keksalikyoshi-erkaklarvaayollar 90 yoshgacha;
11. Uzoqumrko'ruvchilar - erkaklarvaayollar 90 yoshvaundanyuqori.
Keyinchalik har biryoshgaoiddavrnieksperimentalasoslashpaytidaushbudavriylikkaaniqlikkiritilishimumkin.
Har qandayyoshguruhianchanisbiybo’ladi, chunkiorganizmningo’sishivarivovlanishito’xtovsizjarayonbo’lib, uningnasliyomillarigabog’liq. Ammo ba’zanbirshaxslardarivojlanishtezligi indivi­dual xususiyatlargaegabo’lishimumkin. Bundayholatlardarivojlanish (tezligining individual o’zgarishihaqida gap boradi. Ba’zibolalardarivojlanishtezligiortib, biologikjihatdanrivojlanishdarajasikalendar (yilhisobidagi) yoshidanortiqbo’ladi; buningteskarisi ham bo’lishimumkin. Shuninguchunjismoniy tarbiyavasportdakalendarvabiologikyoshtushunchalarinianiqlashzarurbo’ladi.
Kalendaryoshi - butug’ilganidanboshlab to tekshirishgachao’tgandavrbo’lib, u kunivayilibilaibelgilanadi. Biologik (fiziologik) yoshiorganizmningmorfofunksionalxususiyatlari - jismoniyrivojlanishi, salomatlikdarajasi, aqliyvajismoniyishqobiliyatlariorganizmningfunksionalimkoniyatlari bilanbelgilanadi, lekinbu ham vaqtbirligidaifodalanadi. Ko’pinchaorganizmningkalendaryoshiuningbiologikyoshibilanmoskelmaydi: shaxsprepartidagiyoshganisbatanbiologikjihatdankattayokikichikbo’lishimumkin. Shuninguchunjismoniytarbiyava sport jarayonidakishiningfaqatpasportidagiyoshiniemas, balkibiologikyoshini ham hisobga olishzarur.
U yokibuyoshdavrinita’riflaydiganyoshxususiyatlarinitekshirishvayoshningdavrlargabo’linishimuammosijismoniytarbiyava sport faoliyatidamuhim axamiyatgaega. Organizmningo’sishvashakllanishinibilish, uning har bir yosh bosqichlaridagifunksionalimkoniyatlarinivaxususiyatlarinianiqlashsportdamuvvafqiyatgaerishinita’minlaydiganjismoniymashqlarkompleksini optimal darajasinibelgilashimkoniyatiniberadi.
Jismoniytarbiyao’qituvchilari, shuningdek sport bo’yichaustozlarasosanmaktabyoshidagibolalarvao’smirlar bilanishlaydilar, shuninguchun ham anatomik-fiziologikjihatdanyoshkidavrlargabo’lishidantashqaribolalarnikichikmaktabyoshidagi, o’rtamaktabyoshidagivakattamaktabyoshidagilargaajratishqabulqilingan. Bundantashqaribittasinfyokimashqqilishguruhidaturliyoshdagibolalarbo’lishimumkin.
Organizmningrivojlanishjarayonidabirnechtakritikdavrlarbo’lib, ulardabolalarrivojlanishibuzilmasligiuchunularalohidayaxshisharoitlarbilantaminlanishizarur. Embrionlikdavridaayniqsa 3-4 va 7-11 nchihaftalarhavflibo’lib, undaorganizmningengmuhimorganlarihosilbo’ladivaasabhujayralariko’paymadi.
Bola tug’ilganidankeyinbirinchikritikdavrbolaning 2-2,5 yoshidayuzagakelib, budavrdabolada harakat aktivligikeskinortadi, markaziyasabsistemasiningfaoliyatitakomillashadi, nutq, in­tellektualvajismoniyrivojlanishkuchayadi. Bu yoshlarda har qandayfiziologiksistemaningayniqsaasabsistemasifaoliyatiningbuzilishi, ruhiyrivojlanishiningushlanishiyuzagakelishimumkin.
Bola tug’ilganidankeyinikkinchikritikdavr 6-8 yoshlaridakuzatiladi. Bola maktabgaboradi, undagiavvalgistereotiplarbuziladi, shiddatliaqliyishboshlanadi, jismoniyishko’payadi. Bundayo’xgarishlarta’siridafiziologiksistemalardanayniqsakuchsizlariningfaoliyatibuzilishimumkin.
Rivovlanishninguchinchikritikdavri 11-15 yoshlardabo’lib, balog’atgaetishbilanbog’liqbo’ladi. Jinsiygormonlarajratishiningkeskinortishibilanhammagormonsistemalariningbalansibuzilishikuzatiladi. Organizmo’sishivarivojlanishiningkeskinkuchayishiyuzagakeladi. O’smirlardako’pinchaasabsistemasifaoliyatiningbuzilishikuzatiladi, vegetativasabsistemasiningfaoliyatibuzilishi, uningoqibatidavegetativfunksiyalariningizdanchiqishsodirbo’lishimumkin.

1.3. Hozirgizamonbolalarivao’smirlaririvojlanishiningxususiyatlari

Hozirgizamonbolalarivao’smirlaririvojlanishiningxususiyatlarinimadaniborat? Ularo’sishichidamiyligi, intellektualrivojlanishibilano’zlarining 50-yillardagi tengdoshlaridanfarqlanadim? Ha farqlanadifarqlanganida ham judaancha. Bu tafovutlarnitushinishuchunhozirommaviybo’lgan "akselerasiya" (lotincha «akselerasiyu» - "tezlatish") termini bilanbelgilanadiganhodisasiniqarabchiqikerak.
Akselerasiyatushunchasihozirgizamonbolalarivao’smirlaririvojlanishiningasosiyxususiyatlaribo’lganjismoniyrivojlanishvajinsiyyetilishniifodalaydi.
Hozirgivaqtdabolalarrivojlanishiembrionaldavodayoqtezlanishivaunihayotiningtezo’sishdavridaya’niorganizmningo’sishrivojlanishjarayonlaritugashigachadavometishihaqidadalillar bor.
Akselerasiyao’smirlikdavrida (11-16 yoshlar) engshiddatlibo’ladi. Bu hodisaningbutunto’plamishuasrboshlanishidansekinastaqatormamlakatlarniva kontinentlarniegallab "asrintilishi" nominioladi.
Bolaningembrionaldavridayoqrivojlanishiningo’zgarishlarishundanma’lumki, tug’ilganbolaningog’irligihozirgivaqtda 100 yiloldingiganisbatan 100-300 gr. ko’p. Shuningdek bola o’rni bola yo’ldoshi ham kattalashgan. Hozirgivaqtdatug’ilganchaqaloq 4 oylikbo’lganidavazniikkimartaortadi, ilgariesa 6 oylikdaikkimar­taortgan. Gavdaninguzunligiya’nibiryoshlibolalarningbo’yi 75-100 yiloldingibolalarganisbatan 5 sm.ga, vazniesa 1,5-2 kg.ga ortiq.
Maktabyoshigachabo’lganbolalarningbo’yikeyingi 100 yildavomidao’rtachahisobda 10-12 sm.ga ortgan. Rivojlanishakselerasiyasiniyaxshisimaktabbolalaridao’rganishma’qulhozirgi 9 yoshli bola og’irligivabo’yibilan 1940 yillargachabo’lgan 10 yoshlibolalargatengke­ladi. 14-16 yoshlio’cmirlaresao’tganasrning 70-yillardagi tengdoshlariganisbatan 15-20 sm.ga baland, balog’atgayetilishda 2 yiloldin (qizlar 12-13 yoshida, bolalar 14-15 yoshida) turadi.
Shaxsninghaqiqiybiologikyoshi "ma’lumsuyaklardagitog’ayningsuyaklanishi" bilanbelgilanadi. Hozirgivaqtdasuyaklanishmuddatlario’zgargan. U hoziryaqin 1960-yillardagiga qaraganda 1-2 yiloldinboshlanib 1-2 yiloldintugaydi. Gavdaningo’sishi ham teztugaydi: agar oldingiasrdaerkaklar 26 yoshgachao’sganbo’lsalar. 1940-yilgacha 21 yoshgacha, hoziresa 18-19 yoshgacha, qizlaresa 16-17 yoshgachao’sadilar. O’sish, rivojlanishvajinsiyyetilishningteztugashitegishlifunksiyalarningertaso’nishini yuzagakeltirmay, balkiaksinchadir. Ovrupaayollaridahayzko’rish 19 asrboshlaridagi 16,5 yoshdan 12,5-13 yoshgacha (yirikshaharlarda) o’zgargan. Kattalardakeyingi 100-150 yilichidagavdahajmi kattalashgan, lekinbolalarvao’smirlarganisbatan ham. Ayollardamenopauza (hayzko’rishningto’xtashi) 6-8 yilgachakechikkan. Kattalardagibusomatikvafiziologikrivojlanishiningo’zgarishlariyig’indisiko’pincha "sekulyar trend" (asryo’nalishi) termini bilanyuritiladi, buo’sayotganavlodrivojlanishiningakselerasiyasini ham o’zichigaoladi. Shu bilanbirvaqtdakishilarningumriuzaygan. Shundayqilibakselerasiyasikishihayotininghammabosqichida – tug’ilganidan to umriningoxirigachao’tadivaertaqarishyokiumriningqisqarishigaolibbormaydi.
Hozirgizamonbolalariba’zidafaqato’sishyokibalog’atgayetishbo’yichatezlashadi; ko’pinchaakselerasiyahammako’rsatkichlarga (o’sish, og’irlik, ko’krakqafasiningaylanasi) tegishlibo’lib, tezlashganvaer­tatugaydiganjinsiyrivojlanishbilankuzatiladi. Akselerasiyaningoldingaikkitaturio’smirningkonstitusiyavanasliyxususiyatlariniaksettiradi. Akselerasiyasabablarigaorganizmning individual hayotidavomidata’siretadigantashqimuhitomillarivairsiyo’zgarishibilanbog’liqichki-endogen omillarkiritiladi.
Mavzu: Muskullarfaoliyativabolaningjismoniyimkoniyatlari.
Reja:

1. 
   Muskullar fiziologiyasi
   
2. 
   Muskullarning rivojlanishi
   
3. 
   Bolaningjismoniyimkoniyatlari
   

Muskullar fiziologiyasi. Organizmdagi barcha muskullar ikki guruhga: ko‘ndalang-targ‘il va silliq muskullarga bo‘linadi. Muskullarning asosiy vazifasi qisqarish bo‘lib, ularning yordamida organizmdagi barcha harakatlar vujudga keladi. Ko‘ndalang-targ‘il muskullar (skelet muskullari) odam va hayvonlarning faol harakat qilishini ta’minlaydi. Ichki organlaniing devorlari silliq muskullardan tuzilganligi sababli, barcha ichki organlaniing harakatlari ana shu muskullarning faoliyati bilan bog‘liq. Masalan, oziqalarning hazm organlari bo‘ylab harakati, qon tomirlarining kengayib-torayishi va hokazo.
Muskullarning tuzilishi. Muskullar maxsus parda-sarkolemma bilan o‘ralgan muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul tolalarining protoplazmatik moddasi va qisqaruvchi talaygina ipsimon elementlari-miofibrillari bor. Muskultolasipardasiningustidayadrolarijoylashgan.Miofibrillalarmuskulningasosiy funksionalelementlaridir. Ko‘ndalang-targ‘ilmuskulmiofibrillalarimikroskopostidabirin-ketinjoylashganqoramtir va rangsizdisklargabo‘lingandekbo‘libko‘rinadi, bu disklar A va I harflaribilanifodalanadi. A disk (anizotrop disk) kuchlidarajadaikkiyoqlamanursindiradiganbo‘ladi, I disk esa (izotrop disk) ikkiyoqlamanursindirishqobiliyatigaegaemas. Bu tolalarikkixilnursindirganliklariuchunmikroskopostidaqaralgandako‘ndalang-targ‘ilbo‘libko‘rinadi.
Miofibrillalarninganizotropdisklarimuskulningqisqarishinita’minlasa, izotropdisklariulargaelastiklikberadi. Muskultolalariranglaribilanhambir-biridanfarqqiladi. Qizilranglitolalarsarkoplazmagaboy, miofibrillalarikambo‘ladi, oqishranglitolalarningsarkoplazmasi oz, miofibrillalari esa ko‘pbo‘ladi. Silliqmuskullarko‘ndalang-targ‘ilmuskullardanshubilanfarqqiladiki, ularmikroskopostigaqo‘yibqaragandanavbatbilanjoylashuvi, qoramtir va rangsizdisklariko‘rinmaydi. Muskullar ish bajarishdarajasigaqarabqon, limfatomirlari va nervtolalaribilanta’minlangan.
Muskullarningkuchitolalariningko‘ndalang kesimiga, ko‘p-ozligiga bog‘liq. Muskulning har bir santimetri o‘rta hisobda 10 kg yuk ko‘taradi. Ularning ishi nerv sistemasiniig qo‘zg‘aluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitga bog‘liq, muntazam ravishda mashq qilib turgan odamning muskullari baquvvat bo‘ladi, kon tomirlar bilan yaxshi ta’minlanadi, organizmda energiya va moddalar almashinuvi kuchayadi.
Muskullar egiluvchan, bir oz yopishqoq bo‘lib, tashqi muhit ta’sirida cho‘ziladi yoki qisqaradi. Qisqarganda bo‘g‘imlarda harakat vujudga keladi. Muskullar bo‘g‘imdan o‘tishiga qarab, bir bo‘g‘imli (masalan, deltasimon muskul) va ko‘p bo‘g‘imli (masalan, barmoqlarni bukuvchi chuqur muskul) bo‘ladi. Muskullar bo‘g‘imlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist va antagonist muskullarga bo‘linadi. Sinergist muskullar qisqarganda umumiy harakat vujudga keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning ikki boshli muskullari qisqarganda, tirsak bo‘g‘imida bukish harakati sodir bo‘ladi. Antagonist muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar vujudga keladi. Masalan, yelka, yelka-bilak va yelkaning ikki boshli muskullariga yelkaning uch boshli muskuli antagonistdir. U qisqarsa, tirsak bo‘g‘imida yozish harakati sodir bo‘ladi.
Muskullar suyaklarni harakatlantirishda richag qonuni asosida ta’sir etadi. Masalan, birinchi tartib, ya’ni muvozanat richagida tayanch nuqta o‘rtada, muskulning tortish va og‘irlik kuchi ikki chetda, ulariing yelkasi va yo‘nalishi bir xil bo‘ladi. Masalan, ensa-atlant bo‘g‘imida kalla muvozanatining saqlanishi. Bu richagda tayanch nuqta o‘rtada bo‘lib, kalla yuz qismining vazni oldingi yelkada, ensaga birikkai muskullarning tortish kuchi orqada, bularning yelkasi bir-biriga teng bo‘ladn. Buni quyidagicha ifodalash mumkin.
Bunda m. t. k. – muskulning tortish kuchi; t. n.–tayanch nuktasi; o. k.– og‘irlik kuchi. Bunday richagda normal muvozanat saqlanadi.
Ikkinchi tartib richag kuch richagi deyiladi, bunda tayanch nuqta chetda, og‘irlik kuchi o‘rtada bo‘ladi. Mus kulning tortish kuchi ikkinchi chetda bo‘lib, yelkasi uzun. Bu richagda qatnashuvchi muskullarning yelkasi uzun bo‘lgani uchun kuchli ish bajariladi.
Uchinchi tartib richagda ham tayanch nuqta chetda bo‘ladi, lekin og‘irlik kuchi ikkinchi chetda bo‘lib, yelkasi muskul tortish kuchining yelkasidan bir nechta marta uzun. Muskulning tortish kuchi o‘rtada bo‘lib, yelkasi juda qisqa. Bunday richagda keng qulochli tez harakatlar bajariladi. Masalan, tirsak bo‘g‘imida qo‘lni bukib, panjada yuk ko‘tarish.
Muskullarning rivojlanishi. Muskullar hayvonot olamining taraqqiyoti jarayonida tabaqalanib borib, sut emizuvchi hayvonlarda ancha rivojlangan. Odam embrionida muskullar mezodermaning orqa-chetki qismidagi somitlardan hosil bo‘ladi. Bunda avval hayot uchun eng zarur muskullar: til, lab, diafragma, qovurg‘alararo, so‘ngra qo‘l, gavda va oyoq muskullari rivojlanadi.
Bola tug‘ilganda barchamuskullarimaydavarivojlanmaganbo‘ladi. Ular bolaning hayoti davomida rivojlana borib, 25 yoshda to‘liq shakllanadi. Muskullarning rivojlanishi skeletining taraqqiy etishiga va bola qad-qomatining shakllanishiga sabab bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan bola muskullarining vazni tanasi vaznining 23,3% ni, 8 yoshda – 27,2% ni, 12 yoshda – 29,4% ni, 15 yoshda – 32,6% ni, 18 yoshda – 44,2% ni tashkil etadi. Bir yoshda yelka kamari, qo‘l muskullari yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Bola yura boshlashi bilan orqadagi uzun muskullar, dumba muskullari tez usadi, 6–7 yoshdan boshlab qo‘l panjasining muskullari tez rivojlanadi. Bolalarda bukuvchi muskullarning tarangligi yuqoriroq bo‘lib, yozuvchi muskullarga nisbatan tez rivojlanadi. 12–16 yoshda yurish-turish uchun zarur muskullar rivojlanadi. yosh ortib borishi bilan muskullarning ximiyaviy tarkibi, tuzilishi ham o‘zgaradi. Bolalar muskulida suv ko‘p bo‘ladi. Muskullarning rivojlanishi bilan ulardagi qon tomirlar va nerv tolalari soni ortadi. Umuman, katta odamlarda 50 yoshdan boshlab muskullar suet rivojlanadi. Keksayganda vazni 15–20% kamayadi.
Tashqi muhitda turli omillarning sezgi organlariga ta’siri natijasida muskullar qisqaradi. Bu impulslar nerv sistemasining normal faoliyatini saqlab turadi, boshqacha aytganda, skelet muskullarining uyg‘unlashgan harakatini vujudga keltiradi. Shuning uchun ham odamning harakatlari tartibli bo‘ladi. Skelet muskullarining qisqarishi kishining ixtiyoriga bog‘liq. Muskul asosan muskul tolalaridap tuzilgan. Organizmdagi barcha muskullar ko‘ndalang yo‘lli muskullar va silliq muskullarga bo‘linadi.
Skelet muskullari butun tana og‘irligining 40-50% tashkil etuvchi, anchagina kuchli rivojlangan tana a’zosi hisoblanadi. Mushaklarning kattagina qismini tayanch harakat sistemasi,mimika muskullari bundan tashqari til, tomoq, hiqildoq, ko‘z, o‘rta quloq, va boshqalar tashkil qiladi. U somatik nerv sistemasi orqali nerv bilan ta’minlanadi.
To‘qimaning ma’lum vaqt ichida ta’sirni juda ko‘p qabul qilib, yangi ta’sirga tayyorlanishi labillik, ya’ni funksional harakatchanlik deb aytiladi. Skelet muskullari ta’sirga qancha tez javob qaytarsa, vaqt birligida undan shuncha ko‘p qo‘zg‘alish o‘tadi va labilligi shuncha yuqori bo‘ladi. Aksincha muskul ta’sirga qancha sekin javob bersa, labilligi shuncha past bo‘ladi. Bola yoshining ortishi bilan labillik xam orta boradi. 14- 15 yoshda labillik kattalarnikidek bo‘lib qoladi. Bir butunorganizmdamuskullargajudako‘p impulelarketma-ketkelibturadi. Muskullar ana shuimpulelargajavobanuzokqisqaradi. Nervtolasidanimpulstez-tezkelibturgapidanmuskullarningshutariqa qisqarishitetanikqisqarishi, ya’ni tetanus deb ataladi.
Muskullarningishivakuchiuzunligigabog‘liq. Muskul kuchi shu muskul tolalari yig‘indisining ko‘ndalang kesigi diametriga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Boshqacha aytganda, muskul ko‘ndalang kesigining diametri qancha katta bo‘lsa, muskul shuncha kuchli bo‘ladi. Muskul ishi yuk og‘irligi yetarli bo‘lganda juda yukrri bo‘ladi, yuk me’yoridan og‘irlashganda esa muskulning ish qobiliyati pasayib ketadi. Jismoniymehnat va sport bilanshug‘ullanib turilgandamuskultolalariningyo‘g‘onligi vakuchiortaboradi. 8-9 yoshdamuskulkuchianchatezortadi. 9 yoshdan12 yoshgachabirqadar sekinlashadi. O‘smirlardabalog‘atga yetishdavridamuskullarkuchitezortadivaturlicharivojlanadi. 5-6 yoshdayelkavabilakmuskullari, 6-7 yoshdapanjamuskullari, 9 yoshdanboshlabboshqa barchamuskullarkuchiortibboradi. Muskullarkuchiningortibborishimashq qilishta, jinsgabog‘liq. Qizlarda muskullar kuchi birmuncha kam bo‘ladi. Mashqlar ta’sirida muskullar massasi ham orta boradi, moddalar almashinuvi, ayrim organlar (yurak, o‘pka, me’da va boshqalar) faoliyati kuchayadi, natijada organizm yaxshi usadi va rivojlanadi.
Muskulharakatlarining tezligivachidamlilikxususiyatlari. Harakat tezligida muskullar qisqarishinipg yashi-rin davri katta ahamiyatga ega. 7-8 yashar bolalarda oddiy harakat refleksining yashirin davri 11-12 yashar bolalardagiga nisbatan yuqori. Bola jinsiy balogatga, ya’ni 14-15 yoshga yetganda muskullar chidamliligi kamaya-di, harakat aktivligi esa 35% ortadi. Qizlar bir kecha-kunduzda o‘g‘il bolalarga qaraganda kam harakat qiladi.
Bahor, kuz oylariga qaraganda qishda aktivlik 30-45% kamayadi. Bola maktabgaborgandaharakat aktivligiikkimartakamayadi. Shuninguchunham tashkiliyravishdabolalarnialbattajismoniymashqlar bilanshug‘ullantirishzarur. Jismoniytarbiyadarelaribirkunlikharakat aktivligini11% qondiradi, xolos. Fizkulturaminutlari1-2 sinfo‘quvchilarida darsning15-17 minutida, III-IX sinflarda20 minu-tidao‘tkazilsa yaxshibo‘ladi. Uyda dars tayyorlaganda har 30–40 minutda fizkultura qilish kerak. 1-2 sinfda uchinchi darsdan keyin harakatli o‘yinlar o‘ynagan ma’qul.
Qo‘l panjasi muskullari oyoq muskullariga qaraganda vaqtliroq rivojlanadi. 8 yoshda qo‘l panjasi muskullari juda tez harakatlarni bajara boshlaydi. Bo‘g‘imlarda muskul harakatlari tezligi 12-13 yoshdan ortadi. Muskul harakatlari tezligining ortib borishi nerv sistemasining labilligiga, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari almashinishning o‘zaro aloqadorligiga va nerv jarayonlarining harakatchanligiga bog‘liq. Tolalari uzun parallel bo‘lgan muskullar patsimon va yelpig‘ichsimon muskullarga nisbatan uyg‘unlashgan nozik harakatlar qiladi va tezroq qisqaradi. 7-8 yashar bolalarda muskullar qisqa muddat ichida nozik harakatlarni chaqqon bajara olmaydi. Chaqqonlik boladaasta-sekinhosil bo‘ladi vayoshkattalashishibilanortibboradi. Aniq, uyg‘unlashgan nozikharakatlar qilish ko‘nikma hosil bo‘lishiga bog‘liq. Jismoniy mashqlar harakat tezligi va chaqkrnlikni orttiruvchi omillardan hisoblanadi. Jismoniy mashq bilan shug‘ullangan odamlarda deyarli barcha guruhdagi muskullarning harakat tezligi yuqori darajada bo‘ladi. 20–30 yoshlarda muskullar qisqarishining yashirip davri juda qisqaradi. 30 yoshdan so‘ng uzayadi va harakat tezligi kamayadi.
Chapaqay bolalarda chap tomondagi muskullar tezkorligi o‘ng tomondagilarga qaraganda yuqori bo‘ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha harakat sur’ati 1,5 marta ortadi.
Bolalarda chaqqonlik rivojlanishining 3 bosqichi kuzatiladi. Birinchi bosqichi harakatlarning fazoda aniq bo‘lishi, ikkinchisi turli vaqtlarda bajarilgan harakatlarniig aniqligi va uchiichisi harakat davomida tasodifiy harakatlarga javob tezligi bilan ifodalanadi.
Qo‘llar harakatidagi aniqlik va chaqqonlik, qo‘llarning kichik burchak hosil qilib harakatlanishi yosh sayin ortib boradi. Chidamlilik ma’lum guruh muskullar ish qobiliyatining uzoqroq saqlanib turish, ya’ni charchashga qarshilik ko‘rsatish xususiyatidan iborat. Chidamlilik ichki organlar, ayniqsa yurak-qon tomir va nafas olish sistemalari xususiyatiga bog‘liq. Organizmning chidamliligi bajariladigan ishping tabiatiga va jadalligiga qarab o‘zgarib turadi. Ish qanchalik tez bajarilsa, chidamlilik shuncha kam bo‘ladi. Ish jadalligi ikki marta ortganda chidamlilik 100 martagacha kamayishi mumkin.
Yosh ulg‘aygan sayin chidamlilik ortib boradi, lekin u bir tekisda bo‘lmaydi. 8-10 yashar qiz va o‘g‘il bola larning chidamliligi bir xil bo‘ladi. 12-15yoshda ayniqsa o‘g‘il bolalarda ortadi. 14 yashar bolalarning chidamliligi katta odamnikiga nisbatan 70% ni, 16 yoshda 80% ni tashkil etadi.
Shunday qilib, bolalarda 8 yoshdan 11-12 yoshgacha yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish va harakat sifatlari (tezkorlik, chaqqonlik, kuchlilik, chidamlilik) rivojlanishda davom etadi. 12 yoshdan 16 yoshgacha tik turish va yurishni ta’miplovchi skelet muskullari ancha tez rivojlanadi. 14–16 yoshda muskullar bilan birga bo‘g‘im, bog‘lam apparati rivojlanib boradi.
Muskullarning charchashi. Charchash deb, alohida organ yoki butun organizm yohud to‘qimaning faoliyatidan so‘ng ish qobiliyatining vaqtincha pasayishiga aytiladi. Dam olishdan so‘ng charchoqlik bosiladi. Bir guruh muskullarning charchashi ergografda tekshiriladi.
Muskullar ish vaqtida yoki statik vaziyatda uzoq qisqarib turganda yoki birorta jismoniy ish bajarganda charchaydi. Muskul charchaganda uning qisqarishidagi latent davr uzayadi, kuchi susayadi, ta’sirga javob reaksiyasi tszligi pasayadi, organizmning chidamliligi kamayadi. Bola qancha yosh bo‘lsa, shuncha tez charchaydi, ayniqsa bir turli muskullar tez charchab qoladi. Bolalar harakatsiz turganda tezroq charchaydi. Mehnat qobiliyatining uzoq saqlanishida va charchoqlikning boshlanishida markaziy nerv sistemasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Adinomiya, ya’ni kamharakatlik va muskullarning kam harakatlanishi ichki organlariing rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. 6-7 yashar bolalar aniqlikni talab qiladigan va qarshilikni yengadigan harakatlar qilmaganidan charchamaganga o‘xshaydi. 7-8 yashar bolalarning mayda muskullari yetarlicha uyg‘un qisqarmaydi, aniq, mayda, nozik harakatlarni juda qiyinlik bilan bajaradi, binobarin, yozish, rasm chizishda, nina bilan ishlashda darrov charchab qoladi. Bunday bolalar katta odamga nisbatan ko‘p harakat qiladi, lekin kam energiya sarflaydi. 7-12 yashar bolalar ham harakatlari uyg‘unlashmaganidan tez charchaydi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalar ko‘pi bilan 40-45 minut jismoniy mashq qilishi kerak. 11-12 yashar bolalar endi jismoniy kuch va chidamlilikni talab qiluvchi harakatlarni bajara boshlaydi. 14 yashar bolalarning nerv sistemasi va harakat apparati organlari hali yetarli rivojlanmagan bo‘ladi, shu tufayli katta odamga nisbatan 2,5 marta, 16 yashar bolalar 2 marta tez charchaydi.
Turli xil jismoniy mashg‘ulotlarii olib borishda, maktab oldi uchastkasi va ishlab chiqarish praktikasida yuqoridagilarni hisobga olish zarur. Shuning uchun bolalar gimnastika bilan shug‘ullanganda, mehnat qilganda tez-tez dam berish, ish sur’ati va turiii va bola o‘z holatini o‘zgartirib turishi kerak.
Skeletning xarakat funksiyasi muskullar qisqarishi tufayli vujudga keladi. Odam organizmida 600 yaqin muskullar bor. Skelet muskullarining qisqarishi odamning ixtiyoriga bog‘liq. Skelet muskullari qisqarganda muskullardagi retseptorlardan markazga intiluvchi impul’slar markaziy nerv sistemasiga keladi. Natijada skelet muskullarining koordinatiyalashgan xarakati vujudga keladi. Organizmdagi barcha muskullar ikki turga: silliq va ko‘ndalang targ‘il muskullarga bo‘linadi.
Ko‘ndalang targ‘il qisqarishi. Skeletni qoplab turgan muskullarning ko‘ndalang targil muskullar deb ataladi. Ularga qo‘l, oyoq, gavda, nafas olish muskullari kiradi. Ular tez qisqaradi. Organizmdagimuskullarningqisqaruvchiqismitanasivapassivqismi – paylari bor. Skeletmuskullarishakligaqarabuzun, kalta, serbarbo‘ladi. Uzunmuskullardukshaklidabo‘lib, qo‘lvaoyoqdajoylashgan. Skeletmuskullariorganizmdama’lumshaklberibturadi.
Skelet muskullari nerv tolasidan kelayotgan qo‘zg‘alish impul’si qisqarish bilan javob beradi. Muskulga bitta qisqarish kelsa yakka qisqarish ro‘y beradi. Organizmdagi muskullarning qisqarishi yakka qisqarishlar yig‘indisidan asbob yozib olishi mumkin. Muskullarga markaziy nerv sistemasidan doimo impul’slar uzoq qisqarib turadi. Muskullar bu impul’slarga uzoq qisqarib muskulning shu tetonik qisqarish yoki tetanus deb ataladi. Tetanus ikki xil bo‘ladi: tishchali va silliq tetanus.
Muskulning ishi kilogramometrlar bilan o‘lchanadi, ya’ni yuqoriga ko‘tarilgan yuk og‘irligini, ko‘tarilish balandligi ko‘paytmasi bilan o‘lchanadi. Muskullar statik va dinamik ish bajaradi. Muskullarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi statik ish hisoblanadi. Dinamikishdamuskullar yuk ko‘taradi. Statikholatgatikturishkiradi. Muskullarstatikishdadinamikishganisbatankamishsarflaydi. Dinamikishdako‘penergiyasarfbo‘ladi, moddaalmashinuviortadi. Dinamikishdamuskullarkamroqcharchaydi. Statakishdamuskulgaqonkelishikamayadi, ovqatlanishsusayadi. Muskullarniishqobilyatinio‘lchashuchunergografasbobiqo‘llaniladi. Bolaning 6-7 yoshidanboshlabmuskulningkuchiortaboradi, 8-9 yoshdamuskulkuchiningortishianchatezbo‘ladi. Muskullarishvaqtidayokistatikhollardauzoqmuddatqisqaribturishiyokibirortajismoniyishbajargandacharchaydi. Bolaningyoshiqanchakichikbo‘lsa, u shunchatezvaosoncharchaydi, ayniqsa, birturlimuskulfaoliyatida, harakatsizholatdakattalarganisbatantezcharchaydi. Muskullarcharchashiningboshlanishidamarkaziynervsistemasininghalqiluvchirolo‘ynashiniSechanov I.M., Pavlov., Vvedenskiy N.E. va A.A. Uxtomskiylaro‘ztekshirishishlaridako‘rsatibberdilar. 7-8 yoshgachabo‘lganbolalardamaydamuskullarniqisqarishiningkoordinatsiyasiyetarlibo‘lmaganligisababliularaniq, maydavanozikharakatlarnijudaqiyinlikBilanamalgaoshiradilar. Shuninguchunulartezcharchaydilar. 7-12 yoshlibolalardaharakatlarningkoordinatsiyalashmaganligitufaylitezcharchashvujudgakeladi. Shuninguchunjismoniytarbiya 40-45 minutdanortmasligikerak. 7-8 yoshlibolalarkattaodamganisbatanko‘pmaydaharakatlarnibajaradilar, lekinkamenergiyasarfqiladilar. 14 yoshlibolalardanervsistemasiva harakat apparatiyetarlirivojlanmaganligitufaylikattaodamganisbatan 2:5 marta, 16 yoshda 2 martaortiqcharchashvujudgakeladi. Bu ma’lumotlarturlixiljismoniymashg‘ulotlarniolibborishda, maktaboldiyeruchastkasida, ishlabchiqarishdae’tiborgaolinishikerak.
Jismoniymexnatdavridaishxolatini, tempini, pozasinio‘zgartirish, tez-tez dam berish, ijobiyemotsionalxolatinivujudgakeltirishkerak. 7-8 yoshlibolalardamuskularninganiq, noziqxaraqatlarnibajarishqobilyatigaegabo‘lganchaqqonlikbo‘lmaydi. Bundaychaqqonlikasta – sekinpaydobo‘ladi. Jismoniymashqlarxarakattezligivachaqqonlikniorttiruvchiomillardanbirihisoblanadi. 30 yoshdanso‘ngmuskullarqisqarishiningyashirindavriuzayadi, xarakattezligikamayadi. Chapaqaybolalarda chap tomondagigruppamuskullarnimaksimalchastotasio‘ngtomondagishundaygruppamuskullargaqaragandayuqoribo‘ladi. 7 yoshdan 16 yoshgachaxarakat tempi 1,5 martagaortadi. O‘smirlardabalog‘atgayetishdavridamuskullarningkuchitezortadi. Bolaning 6-7 yoshidayozuvchimuskullarkuchibukuvchimuskullarkuchiganisbatanortiqbo‘ladi. Bunga sababo‘ngqo‘lko‘pqonbilanta’minlanadi. 8 – 10 yoshdao‘g‘ilbolalaro‘ngqo‘liningkuchiqizbolalardan 1-3kg. ortiq, 13 yoshda 7 kg., 16 yoshda 15 kg., 19 yoshda 17,5 kg., 22 yoshda 18 kg teng. Chidamlilikma’lumgruppamuskullarniishqobilyatiniuzoqroqsaqlash, o‘zigaxoslilikbilanxarakterlanadi. Yoshortgansayindinamikishgachidamlilikortibboradi. Chidamlilik 12 – 15 yoshdao‘g‘ilbolalardaanchaortadi.

Mavzu: Bolalardaikkinchi signal tiziminingrivojigata’siretuvchiomillar.

Reja:

1. 
   Signal tizimlari 
   
2. 
   Birinchivaikkinchi signal tizimlari
   

Signal tizimlari - Shartliobligatsiyalartizimi, birlashmalar, yashashjoylariyordamidatirikorganizmlaratrof-muhitbilano'zaroaloqada.
"Signalizatsiyatizimi" konsepsiyasi 1932 yilda I. P. Pavlov tomonidan 1932 yildafoliyolnitushuntirishuchunjoriyetildi. Miyaningishiqonunlarivamiyaningfaoliyatinitashkiletishto'g'risidagiqonuniytamoyillarning, shuningdek, o'sishningengyuqorifaolliginingxususiyatlari (qarang) tananiyashashjoylaribilanengyaxshimunosabatlarnita'minlashigaimkonberadi.
Odamvahayvonlarhayotidakattarolo'ynaydi. Signalizatsiyaprintsipiengsoddava har birasoratlardarajasidaamalgaoshiriladivaorganizmlarningadapsivqobiliyatinitakomillashtirishasosan S. p. Xususan, biologikahamiyatgaegaomilningta'sirinioldindanbilishehtimolikelgusidagimavjudmuammolarnihalqilishgateng, chunkibuorganizmfoydaliyokizararlibo'lishimumkin.
Hayotiyhodisalarvabutananingehtiyojiniqondiradigannarsalarningsignallari har qandaytabiiyjismoniyfillabo'lishimumkin. yokikimyoviy. Agentlar - tovushlar, hidlar, vizualtasvirlarvaboshqalar. Ulargaasoslanganholdashakllanadi. Butunhayvonlardunyosiuchunumumiy signal tizimi, shujumladaninson.
"Signalizatsiyatizimi" tushunchasi I. P. Pavlovningshartlireflekslarida (qarang). I. P. Pavlov, birlashmaturisifatidaodatiyreflekslarniko'ribchiqqan, buhayvonningbarchaxatti-harakatlaritashkilotdarajasidabelgilanishimumkinligigaishonishdi. n. D. Ulardanbirinchisiso'zsizreflekslar (qarang) - oziq-ovqat, mudofaa, jinsiylar, jinsiylar, jinsiyaloqa, diqqatgasazovorjoylar, diqqatgasazovorjoylar, diqqatgasazovorjoylarda. genetikxotiramexanizmlariyolg'on. Shartsizreflekslartananiatrof-muhitgamoslashtirishusulidir, ammo butug'mamexanizmlarningqat'iydoirasibilancheklangan.
Ikkinchidarajadagi. n. Qishloqatrof-muhitbilanbog'liqyokibog'liqtabiiyagentlarsignalizatsiyatizimitizimibilanifodalanadi. Shartsizstimullarbilanbirlashtirilgan, ularshartliyokivaqtincha, aloqamexanizmi (stimul - mustahkamlash) mexanizmiuchunbuagentlaro'zlariningsignallarigaaylanadilar. Bundayshartlialoqalarningkombinatsiyasihayvonlarda C. P., K-Pareyiumfaqat yagona vainsonlarda - birinchi S. s. Bu atrof-muhitgayo'naltirishuchuntanadagikengmoslashuvchanlikimkoniyatlariniberadi.
Birorkishiuchunbirinchi S. s ningqiymati. To'liqsaqlandi. Ammo uningijtimoiymunosabatlarikabisifatjihatidanajralibturadiganevolyutsiya, turlixilaloqashakllarinirivojlantirishni talab qildi. Avvaligabuimo-ishora, mica, undovlaredi. Keyinundutaso'zlari, so'zlargaaylanaboshladi. Umumlashtirishningyuqorishakllarigaasoslangan, mavhumliklarfokuslash (qarang), javdarbilimvasan'atniboyitgan, fan vasan'atniboyitgan. Shaxsnafaqattabiatgamoslashaboshladi, balkiuningehtiyojlariuchuntabiiymuhitnimoslashtirish ham.
Shundayqilib, insonningo'zigaxosikkinchi s. p. Nutqshaklidaumumiysignalnitashkiletuvchi, harflar, harflar, rasmlar, imo-ishoralarvaboshqalar (nutqqaqarang). Birinchi S. P signallarinibirlashtirganso'z, signal signaligaaylanadi; So'zlarharakatlar, har xilturdagimunosabatlarbilanbelgilanadi.
Ikkinchi S. ningshakllanishi. Bolalarningrivojlanishinikuzatishyaxshikuzatilmoqda. Hayotningdastlabkiuchyilida, asosanbirinchi S. p. vahissiysoha. Umumlashtirishningyuqoridarajadagiqobiliyatihayotning 4-5 yilidaishlabchiqariladi, shundanso'ngikkinchi s. p. Bu odamningkeyingihayotidaaniqlanadi.
Birinchivaikkinchi signal tizimlari
Yuqoridaaytibo'tilgangnihayvonlarivaodamlaruchunkengtarqalgan. Sizerkakkaxosbo'lganmaxsustipologikxususiyatlarniajratishingizmumkin. I.P. gamuvofiqBirinchivaikkinchi signal tizimlariningrivojlanishdarajasigaasoslanganPavlov. Birinchisignalizatsiyatizimitashqidunyodagirasmlarqurilayotganvizual, eshitishvaboshqako'plabhissiysignaldir. Atrofdagidunyodagiob'ektlarvahodisalarningto'g'ridan-to'g'risignallarinivavizual, eshitish, taktilvaodamlardankeladigantananingichkimuhitivakorpusningichkimuhitivaboshqatananingichkimuhitiningto'g'ridan-to'g'risignallariniidroketish, buhayvonvainsonlardagibirinchisignalningbirinchisignalidir. Tekshiruvlarningoldiniolishuchunxavflibo'lganhayvonlarning (signal kodlari) ishlatadiganjamoatturlari (signal kodlari) niishlatadiganjamoatturlari (signal kodlari) dan foydalanadiganboshqaturdagi signal tiziminingalohidaelementlaripaydobo'ladi.
Ammo mehnatfaoliyativaijtimoiyhayotdafaqatbittasignalnirivojlantiradi - bushartlijismoniystimulyatsiya, haqiqiyjismoniytarkibgaegabo'lmaganbelgi, ammo ob'ektlarvahodisalarningtimsolidirModdiydunyo, kuchlirag'batgaaylanadi. Ushbu signal tizimiaqlliso'zlardaniborat - eshitiladigan, talaffuzqilingan (balandovozdayokiboshqalar) vako'rinadigan (o'qishvayozishda). Xuddishuhodisa, turlitillardagimavzuturlixilovozvayozish, mavhumtushunchalar, ushbuog'zaki (og'zaki) signallardanyaratilganso'zlarbilanko'rsatilgan. Tushunishqobiliyativakeyinchalikma'lumbirtovushlarassotsiatsiyasi (so'zlar), tashqiob'ektlarhaqidaba'zitovushlar (so'zlari) assotsiatsiyasinatijasidama'lumbirtovushlar (so'zlar). Subyaretasvirimiyadama'lumotnidekodlashvaunimavjudmoddiyob'ektlarbilantaqqoslashdaneyronmexanizmlarigaasoslanganholdapaydobo'ladi. Ikkinchi signal tiziminingpaydobo'lishivarivojlanishibilanmavhumaksettirishformasini - tushunchalarvag'oyalarnishakllantirishmumkin. Ikkinchi signal tiziminingtirnashxususiyatiso'zlarbilanifodalanganumumxalqtuzish, mavhumliktushunchalariyordamidaatrofdagivoqelikniaksettiradi. Birorkishinafaqatrasmlarbilan, balkisemantik (semantik) ma'lumotlarinio'zichigaolganmazmunlitasvirlarbilanbog'liqbo'lishimumkin. Kalomyordamida, birinchi signal tiziminingnoziktiziminingkontseptsiyasigao'tishvaikkinchi signal tiziminiaksettiruvchi. So'zlardaifodalanganmavhumtushunchalarbilanishlashqobiliyatiaqliyfaoliyatningasosisifatidaxizmatqiladi.
Mavzu: Bolalardagihissiyotlarxususiyatlari.
Reja:

1. 
   Hissiytarbiyaningahamiyati
   
2. 
   Tuyg'ularnianiqlash
   
3. 
   Hissiyboshqaruv
   

Tarixdagiengbuyukmutafakkirlardanbiri, Jan Jak Russo, birmarta "bolalarningko'rish, fikrlashva his qilishningo'zigaxosusuli bor. Ularnio'zimiznikigaalmashtirishgaurinishdanko'raahmoqonanarsayo'q ". Bu so'zlarniaytib, Russo bolalarnikattalarnikidanfarqqiladiganhissiyotlargao'rgatishmuhimligigato'xtaldi.