|
Alisher Navoiy va Gulhaniy ijodi
To`rt asrdan ziyodroq davr mobaynida Alisher Navoiy asarlarini xalqimiz qo`lyozma kitoblar (devonlar, bayozlar va tazkiralar)dan o`qib o`rgandi, shoir g`azallari negizida yaratilgan qo`shiqlar ham navoiyxonlikda ayricha ahamiyat kasb etdi. Maktablarda ham, madrasalarda, davra va suhbatlarda ham shoir asarlariga rag`bat tobora kuchaya bordi. Xususan, XIX asrning so`nggi choragidan e`tiboran shoir asarlarini ko`p sonli adadlarda toshbosma (litografiya) va tipografiyalarda chop etish yo`lga quyilgach, bu jarayon yanada chuqurlasha va kengaya bordi. XX asrda Navoiy asarlarini o`qib-o`rganish o`rta va oliy maktab dasturlaridan keng o`rin oldi, asrning oxirlariga borib esa, bog`chalar ta`limi doirasiga ham kiritila boshlandi. Shu zaylda turli yoshdagi kitobxonning o`z Navoiysi qad rostlaydigan bo`ldi. Shu ehtiyoj "Xamsa" dostonlarining, shuningdek, "Lison ut-tayr"va "Mahbub ul-qulub" asarlarining hozirgi adabiy tilda qayta aytilgan nasriy bayonlari va tabdillarini yaratishga, qolaversa, kichik yoshdagi bolalarga mo`ljallangani "Qiziq hikoyalar"(1991) nashrini amalga oshirishgacha olib keldi. Buyuk gumanist bolalarga kelajak sohiblari sifatida qaradi, shunga ko`ra ularning tarbiyasiga alohida e`tibor berish zarurligini uqtirarkan, bu sohadagi axloqiy qarashlarini "Xamsa"dostonlarida, xususan, dastlabki uch dostoni-"Hayratul-abror" ("Yaxshilarning hayrati"), "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun"da, shuningdek, "Lison-ut-tayr" ("Kush tili"), "Mahbub ul-qulub" ("Qalb sevgilisi") hamda "Arbain hadis" ("Qirq hadis") kabi asarlarida olg`a surdi. Bu asarlar bolalar navoiyxonligida ayricha mavqe hosil qilib keldi. Alisher Navoiy komil insonning shakllanishi bolalikdan boshlanajagini nazarda tutib, Farhod va Majnunlarning bola sifatida ulg`ayish jarayonlarini ko`rsatishga alohida e`tibor berdi. Farhod tirnoqqa zor Chin mulkining shohi xonadonida tug`iladi, bu orziqib kutilgan xurramligu ushalgan armonning nishonasi edi. Shu sababli shoir murg`akkina chaqaloqni tubandagicha tanishtiradi:
Ko`zida ashk selidan asarlar,
Damida oh dudidin xabarlar.
Muhabbat nuri olinda huvaydo,
Jamolida vafo tug`rosi paydo.
Falak deb dard elining shohi oni,
Malak deb dard o`ti ogohi oni.
Bu chizgilarda chaqaloqning kelajagiga daxldor bashorat tajassum topgan, ya`ni, yig`lab dunyoga kelgan bu chaqaloqning nafasida ne-ne mashaqqatlarni kechajagidan xabar berguvchi ohlar tutuni o`rlab turgan ekan. Manglayida esa muhabbat nuri porlayotganidan chehrasidan vafo tug`ro(tamga)sining barqi mavjud. Osmon uni barcha dardlilarning shohi timsolidagi farishta qilib yaratgan go`yo, u barchaning dardidan "ogoh"-xabardor o`g`lon bo`lib dunyoga kelgan. Shu bois uning nomi ham o`ziga mos bo`lmog`i, hadisda aytilganiday, o`z ota-onasidan oladigan birinchi mukofoti munosib ism bo`lmog`ini asoslarkan, shoir dastlab bunday o`g`ilga ota bo`lish nasib etgan shohning ruhiy holatini shunday ifodalaydi:
Ato ul durga chun nazzora qildi,
Sadafdek og`zi kulmakdin yoyildi.
Shundan so`ng shoir chaqaloqqa ism qo`yish tafsilotiga o`tadi. Unga tanlangan ism qismatiga daxldor besh so`zning bosh harflaridan tuzilgan: "firok"dan-"f", "rashk"dan-"r", "hajr"dan- "h", "oh"dan-"o" va nihoyat, "dard"dan- "d" harflarining bir-biriga "murakkab" qilinishi asosida yuzaga keltirilgan, uni bunyodga keltirgan "ustodi ishq"ning irodasi shunday:
Anga farzona Farhod ism qo`ydi,
Hurufi maxzanin besh qism qo`ydi.
Firoqu rashku hajru oh ila dard,
Biror harf ibtidodin aylabon fard.
Borin ustodi ishq etgach murakkab,
Tarakkubdin bu ism o`ldi murattab.
Ko`rinayotirki, chaqaloqning tug`ilishi–jismoniy hodisa bo`lsa, unga ism qo`yish–ma`naviy hodisa. Navoiy chaqaloqning jismoniy ulg`ayishini ma`naviy ulg`ayishga omuxtalashtirgan holda tasvirlashga ayricha e`tibor berarkan, bunda dastlab, allaning nechog`li katta ahamiyatga egaligini ta`kidlaydi:
Arusi charx tun-kun doya kirdor,
Bo`lib har tavri holidin xabar dor.
Beshik davrida chiniyu xitoyi,
Bo`lib yuz no`sh lab dostonsaroyi.
Ko`zining nozi eldin eltib uyqu.
Anga uyqu keturmakka navogo` (2).
Doya tun-kun uni parvarish qilib, "dostonsaro"lik, ko`zlariga noz uyquni chorlash uchun "navogu"lik qilib allalar aytib, quvnab-yashnab ulg`ayishiga ma`naviy asos solganliklaridan u bir yoshni to`ldirganidayoq, oyoqda turadi: beshikni tark etib mustaqil yura boshlaydi. Shu zaylda u hammaning suyumlisi bo`lib ardog`lanadi.
Bu yanglig` chun bir o`ldi yoshi oning,
Sharaf durriga yetti boshi oning.
Qadam urdiyu tarki mahd qildi,
Kuyub emgak, yururga jahd qildi (3).
Falakning aylanishi tufayli u ana-mana deguncha uch yoshga to`lib, so`zlarni durday terib, ishq afsonalarini so`zlaguvchi bo`ldi. Shoir tasvirida uch yashar Farhod o`n yashar boladay fikr yuritishi bilan barchani taajjublantira boradi:
Chu uch yoshiga chekti davri aflok,
Takallum qildi andoqkim duri pok.
So`z bori bo`lib afsonai ishq,
Malomu maskani koshonai ishq
Do'stlaringiz bilan baham: |
