Mavzu: "Boburnoma" asari bo'yicha yaratilgan lingvistik asarlar

Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti 306-guruh talabasi Shaxriddinov Olmosning ʼʼOʻzbek tili tarixiʼʼfanidan tayyorlagan taqdimoti
Mavzu: "Boburnoma" asari bo'yicha yaratilgan lingvistik asarlar.
"Boburnoma"da O'rta Osiyo, Afg'oniston Hindiston kabi mamlakatlarning XV asr oxiri - XVI asr boshlaridagi ahvoli, jo'g'rofiyasi, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti ifodalangan.
"Boburnoma"
Asarning 14 ga yaqin qo'lyozmasi mavjud bo'lib, ularning ko'pchiligi XVII - XVIII asrlarda turli kishilar tomonidan ko'chirilgan. Bu nusxalar hozir Peterburg, Kalkutta, Haydarobod, London, Agra, Manchester kabi shaharlarda saqlanmoqda.
"Vaqoyi" tili o'zining quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi
1."Boburnoma" tilida leksik jihatdan quyidagi so'zlar qayd etilgan: yavuq-yaqin,čerik -askar,qo'shin ,jubba-jangda kiyiladigan kiyim,arimoq-ketmoq,qazaqlìq-darbadarlik,tiyra-qorong'u,yanmaq-qaytmoq, qopmoq-turmoq,abağa-amaki,qasaba-shaharcha, arğun-urug' nomi,jibäči-sovut yasovchi,,qušbegi-ovchilar boshlig’i. Asarda qadimgi turkiy til davrida keng iste'molda bo'lgan 700 dan ortiq so'z uchraydi, qabaq-yirik,yağï-yov,tuqun-tutashmoq,buq-yashirinmoq, qatil-aralashmoq,qo'shilmoq, qalïn-yonlama hajm,suyuqlik hajmi, tilã-iltijo qilmoq, so'ramoq, xohlamoq,emgän-zahmat chekmoq.
"Boburnoma"ning ingliz tilidagi birinchi nashrini amalga oshirishda faol bo'lgan V.Erskin asar tarjimasini izoh va sharhlar bilan boyitdi. "Boburnoma" ning g'arblik tarjimonlari - J.Leyden, V.Erskin, A.Kayzer va boshqa sharqshunoslar asarga tarixiy-etnografik va lingvistik nuqtai nazardan yondashganlarini ta'kidlash lozim.
"Boburnoma" yuzasidan xorijda olib borilgan tadqiqotlar.
Eski o'zbek adabiy tiliga nisbatan chig'atoy terminini birinchi bo'lib iste'molga kiritgan Pave de Kurteyl asarni fransuz tiliga tarjima qilish jarayonida 5 mingga yaqin so'zni izohladi va lug'at e'lon qildi. Ushbu lug'atning leksikografik va tekstologik xususiyatlari monografik planda o'rganilgan.
1980-yilda Parijda YUNESKO ning maxsus qarori bilan "Boburnoma"ning fransuz tilidagi tarjimasi amalga oshirildi.
1993- yilda Amerikaning Garvard universiteti professori U.Tekston "Boburnoma"ning Amerikadagi dastlabki nashrini e'lon qildi.
"Boburnoma" yuzasidan xorijda olib borilgan tadqiqotlar.
A
C
B
"Boburnoma" yuzasidan O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlar
Buxoro xonligi davrida "Boburnoma" Tog'ay Murod Qarluq Xatloniy Baljuvoniy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan.
Sankt-Peterburg kutubxonasida asarning 1709- yilda Buxoro shahrida Mullo Abdulvahob oxund G'ijduvoniy tomonidan o'zbek tilida ko'chirilgan qo'lyozmasi ham saqlanmoqda.
Bobur asarlaridan namunalar birinchi marta 1928- yilda Fitrartomonidan e'lib qilindi.
Asar birinchi marta kirill alifbosida 1948-1949- yillarda nashr etildi, 1960-yilda yangi nashr bosmadan chiqdi.
1966, 1989,1990-yillarda yana nashr etilgan.
"Boburnoma" yuzasidan O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlar
G.F.Blagova
"Boburnoma"ning tanqidiy matnini yaratishdagi dastlabki qadam"
M.Hakimov
"Boburnoma"ning madaniyat, adabiyot, san'atga doir qimmatli manba ekanligini asardan olingan parchalar asosida e'tirof etgan.
R.Karimov
"Boburnoma"dagi Hisor tasviri va unga doir ma'lumotlarni
"Boburnoma" yuzasidan O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlar
"Bobur asarlari lug'ati"
Hindcha nashr hajmi 521 bet; shundan 182 beti, ya'ni salkam uchdan bir qismi izohlar bo'lib, ularning umumiy soni 2600 tadan ko'proq.
"Boburnoma"da ariq "soliq turi"-arïq "oson",pul "ko'prik"-pul "vaqt birligi", tora"qoida" -tora "qism,a'zo "; asru -ko'p,ilk-qol,yïğač-daraxt;ïraq-yavuq,uruš-sulh,qul-sultan singari omonim,sinonim va antonim so'zlar ham qo'llanishda bo'lgan.
Shuningdek,asarda frazemalar ham qayd etilgan:siyãsatga etkür-jazolamoq,borniğa urdur-boshini olmoq,köz ilmãy-"quloqqa olmay",ehtiyät qïl-"razvedka qilmoq",könıl toxtat-"bir-biriga ko'ngil qo'ymagan",arzga etkür-"maslahat bermoq".
,,Boburnoma ‘‘ leksikasida o‘zlashma so‘zlar ham talaygina. Jumladan , asar leksikasidagi 857 ta arabcha so‘zning 75 foizi hozirgi o‘zbek adabiy tilida ishlatiladi. Shundan 21 foizi ,,Boburnoma‘‘dagi ma‘nolarda qo‘llanadi: tuyur, vuhuš, maqābir, asir, mahkam , zaif, afv, zabt , ğaraz. 167 ta fors-tojikcha o‘zlashmaning 39 foizi eski o‘zbek adabiy tilida faol qo’llangan so‘zlardan iborat: pariśâ, mehr, hamrāh, rāst, sargardān, griftār, koft, (azob) kārnāma (yo‘l-yo‘riq); izofalar: duāyi bad, ; tālibi ilm; sebi samarqand, dunyāyi bebaqa, navkari bevafā va h.k. Asardagi forscha-tojikcha o‘zlashmalarning 76 foizi hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanadi. Shundan 30 foizi ayni ma‘nolarda, 46 foizi semantik o‘zgatishlar bilan qo‘llanadi.
,, Boburnoma‘‘da 70ga yaqin mo‘g‘ulcha so‘z bo‘lib, ularning 97 foizi harbiy terminlar: čarğavul, čiğdavul, körägän, dubulğa, baranğar, javanğar, daruğa.
O'zlashma so'zlar
,,Boburnoma‘‘ da 408 ta so‘zning hindcha so‘zning 25 tasi hayvonot, 38tasi nabotat, 17 tasi o‘lchov, 19 tasi fasl, kun, 203 tasi joy nomlar, 66 tasi kishi ismlari va 40 tasi turli atamalardan iborat⁶⁹ aksariyati Boburning Hindistongga yurishi bilan bog‘liq . Hind tiliga oid leksemalar o‘lchov birliklari, hafta kunlari , o‘simlik, hayvon , qabila-elat, joy nomlaridan iborat⁷⁰: bānday-maymun, jangaliy-to‘ti, māngalva-seshanba, parbat-tog‘, hātiy-fil, budvār-chorshanba, brispātvār- panjshanba, surkvār-odina, paškal-bahor, turunj-limon, lak-yuz ming , pahar-uch soatga teng o‘lchov birligi , Panipat-shahr nomi. Asarda qo‘llanagn afg‘oncha so‘zlarning asosiniurug‘-qabila nomlari tashkil qiladi; xušyān , gujur, afğan, hazăra, jud va hokazo.
A.Shcherbak
"Boburnoma"ning tili juda sodda"
Jan Pol
"...xoh prozada, xoh poeziyada sof va sodda uslub masteri edi"
Elfinston
"...uning uslubi oddiy va mardona, shu bilan birga, jonli va obrazli"
H.Dadaboyev
"Boburnoma"da qo'llangan ijtimoiy-siyosiy, harbiy terminlarni tadqiq qilgan.
Numerativlar haqidagi doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
N.Jiyanova
Hindcha so'zlar tahliliga doir nomzodlik disserratsiyasi.
A.Ibrohimov
"Boburnoma" matnining o'ziga xosligini ta'minlovchi lingvistik omillar
Bilan ko'makchisining 654 marta qo'llangani, shundan uch o'rinda birlan tarzida, qolgan o'rinlarda so'zlashuv uslubiga xos bilan shaklida keltirilgan.
Aylamoq yordamchi fe'li o'rnida so'zlashuv uslubiga xos qilmoq qo'llangan.
Fors-tojik tiliga xos -ki o'rnida turkiy tilga mansub -kim bog'lovchisidan foydalanilgan.
-mish o'rnida -g'an, -gan, -qan, -kan qo'shimchalari ishlatilgan.
E'tiboringiz uchun rahmat