Mavzu: Birikmalar

Rezba xaqida umumiy ma’lumot

Ma’lum shakldagi tekislik, masalan abc uchburchaklik biror o’q atrofida vint chizig’i bo’ylab aylantirilsa, bu tekislikning yon tomonlari rezbaning sirtini hosil qiladi. Aylantirilgan tekislik, masalan, uchburchaklik rezbaning profili deb ataladi. SHuning uchun uning shakliga qarab, rezbalar uchburchaklik, to’g’ri to’rtburchaklik, trapetsiyaviy va doiraviy profilli bo’lishi mumkin.

ma’kamlash detallari sifatida, asosan uchburchaklik profilli rezbadan foydalaniladi, chunki bunday rezbalardaishqalanish bir-muncha katta bo’lib, mustahkamligi nisbatan yuqoridir. Bunga ishonch hosil qilish uchun uchburchaklik va to’g’ri to’rtburchaklik profillarni solishtirib qurish kifoya. Masalan, vintga o’q bo’ylab ta’sir etayotgan kuchni gaykaning rezbasi normal kuchlar tarzida qabul qilinayotgan bulsin. Agar shartli ravishda bu kuchlar bir no’qtaga yig’ilgan deb qabul qilinsa, u holda rezbadagi ishqalanish kuchi to’g’ri to’rtburchaklik profilli rezbalar uchun
F = N₂ f = P f (3.4)
uchburchaklik profilli rezbalar uchun esa
(3.5)
bo’ladi. Bu yerda f - ishqalanish koeffitsientining xaqiqiy qiymati, ishqalanish koeffitsientining keltirilagan qiymati.

Uchburchakli profilli rezbalar ( = 60°) uchun cos/2 qiymati birdan kichik bo’lganligidan f'>f bo’ladi. Bundan tashqari shakldan ko’rinib turibdiki, qadamlarining qiymati bir xil bo’lgani holda uchburchakli profilli rezbalardan kesilishga ishlaydigan s-s kesim yuzi to’g’ri to’rtburchakli profilli rezbalarnikiga qaraganda ikki martacha katta bo’ladi. Agar tekislik biror o’q atrofida vint chizig’i bo’ylab chapdan o’ngga tomon aylantirilsa, o’naqay rezba, o’ngdan chapga tomon aylantiriganda esa chapaqay rezba hosil bo’ladi. Bordiyu profillarning soni ikki yoki undan ortiq bo’lib, ular bir-biriga parallel ravishda yonma-yon joylashtirilgan holda vint chizig’i bo’ylab aylantirilsa, ikki yoki undan ortiq kirimli rezba hosil bo’ladi. SHuning uchun rezbalar bir kirimli, ikki kirimli, uch kirimli va xokazo turlarga bo’linadi. Detallarni ma’kamlash uchun mo’ljallangan rezbalar asosan bir kirimli bo’ladi. Rezbalar tsilindrik yoki konussimon sirtdan bo’lishi mumkin. ko’pincha tsilindrik sirtdagi rezbalardan foydalaniladi. Konussimon sirtdagi rezbalar jips birikmalar hosil qilish maqsadida ishlatiladi, rezba tsilindr yoki konusning ichki yoki sirtqi sirtida bo’lishi ham mumkin. Birinchisi ichki, ikkinchisi esa sirtqi rezba deyiladi. Agar rezbaning o’lchami mm hisobida ifodalansa, bunday rezba metrik rezba deb, dyuym bilan ifodalanganda esa dyuymiy rezba deb ataladi.

Bundan tashqari uchburchaklik profilli metrik rezbalarda profil burchagi 60° ga teng, dyuymli rezbalarda esa bu burchak 55° ga baravardir. Dyuymiy rezba ilgari vaqtlarda tayyorlangan yoki chet ellardan keltirilgan mashinalarga e’tiyot qismlar tayyorlashda ishlatiladi. Trubalarni bir-biriga birlashtirish uchun dyuymiy rezbaning maxsus turidan foydalaniladi.



Garchi bunday rezba profilining burchagi 55° bo’lib, o’lchamlari dyuym hisobida berilsa ham, aslida uning o’lchamlari shartlidir. Masalan, truba sirtidagi rezbaning sirtqi diametri bir dyuymli deb belgilangan bo’lsa, u odatdagidek 25,4 mm emas, balki 33,25 mm ga, yarim dyuym deb belgilangan bo’lsa, u 16,66 mm ga teng bo’ladi. Quyida asosan metrik rezbalar ‘aqida gap yuritiladi. Rezbaning asosiy geometrik o’lchamlarini keltirib o’tamiz: d-rezbaning sirtqi diametri; d₁- rezbaning ichki diametri; d₂- rezbaning o’rta diametri; h- rezba profilining balandligi (gayka vintga burab kiritilgan rezbalarning o’zaro tegib turadigan sirti balandligi); S- rezbaning qadami (vintning ikki qo’shni o’rami orasida o’q bo’ylab o’lchagan masofa); t- rezba yo’li (bir marta to’la aylangan vintning o’q bo’ylab siljigan masofasi; bir kirimli rezbalar uchun t=S ko’p kirimli rezbalar uchun esa t=nS; (bu yerda kirimlar soni); - rezba profilining burchagi; -kutarish burchagi (bu burchak rezba o’qiga tik tekislik bilan vint chizig’iga o’tkazilgan urinma orasida hosil bo’ladigan burchak).
Vint chizigining bir o’rami tekislikda yoyilsa, katetlari t va d₂ ga teng to’g’ri burchakli uchburchaklik hosil bo’ladi.
Bu uchburchaklikda:
(3.6)

Birikma hosil qilishda rezbali detallardan bolt, vint, shpilka va gaykalar ishlatiladi. Bolt bir uchida klyuch yoki otverka uchun mo’ljallangan kallagi, ikkinchi uchida esa gayka burab kiritiladigan rezbasi bo’lgan sterjendir. Boltning gayka uchun mo’ljallangan rezbali gayka buralmay, bu uchi birik tirilishi lozim bo’lgan detalga buraladigan bo’lsa, bunday bolt vint deyiladi. Vintning kallagi, ko’pincha, otverka bilan burashga moslab yasaladi.

Agar sterjenning ikki uchi rezbali qilib yasalgan bo’lsa, u shpilka deb ataladi. Gayka boltli birikmalarning asosiy detallaridan biridir. Uni ichki yuzidan rezbasi bo’lgan, sirti olti yoki to’rt yoqli yoxud doiraviy shaklda tayyorlangan xalqa desa bo’ladi.
O’zgaruvchan kuch va moment ta’sir etadigan birikmalarda sodir bo’ladigan ko’ngilsiz voqealardan biri ularning o’zi-o’zidan buralib bo’shashidir. Buning sababi shuki, titrash natijasida rezbalardagi ishqalanish kamayadi va buning oqibatida o’z-o’zidan tormozlanish xususiyati yo’qoladi. SHuning uchun bunday birikmalarda xal qilinishi lozim bo’lgan ishlardan biri o’zi-o’zidan buralishga bar’am berishdir. Bunga quyidagi usullar bilan erishish mumkin.
1. Kontrgayka va purjinalovchi shayba quyish. Bunda qo’shimcha detallar hisobiga rezbadagi umumiy qarshilik ortadi.
2. SHplint yoki simdan foydalanish. Bunda gayka bolt sterjeniga shplint yoki sim vositasida ma’kamlab quyiladi.
3. Payvandlash usulidan foydalanish. Bunda gayka detalga payvandlab quyiladi.