Mavzu: Bir cho‘michli va ko‘p cho‘michli ekskavatorlar

Mavzu: Bir cho‘michli va ko‘p cho‘michli ekskavatorlar

Reja:
1. Bir cho‘michli ekskavatorlar.

2. Bir cho’michli ekskavatorning ish unumdorligini hisoblash analitik usuli.
3. Ko`p cho`michli ekskavator haqida ma’lumot.
4. Ko`p cho`michli zanjirli ekskavatorlar.


BIR CHO‘MICHLI EKSKAVAТORLAR Bir cho‘michli ekskavator deb, siklik (davriy) ishlaydigan, tuproq qazuvchi o‘ziyurar mashinaga aytiladi. Uning ish jarayoni quyidagidan iborat: muayyan konstruksiyali va sig‘imli yakka cho‘michi bilan tuproq-gruntni massivdan ajratib olib, bo‘shatish joyiga keltiradi va maxsus joyga yoki transport vositasiga bo‘shatadi. Тuproq qazish ishlarining yarmidan ko‘pi bir cho‘michli ekskavatorlar bilan bajariladi. Bir cho‘michli ekskavatorning ish sikli quyidagi operatsiyalardan iborat: cho‘michni zaboyga tushirish; ma’lum qalinlikdagi grunt qatlamini kesib olib cho‘michni to‘ldirish; ekskavator platformasini burib, cho‘michni grunt bo‘shatiladigan joyda to‘xtatish; cho‘michni bo‘shatish va platformani burib, bo‘shagan cho‘michni zaboyda to‘xtatish. Odatda har qaysi sikl ekskavatorning o‘zini yurgizmasdan bajariladi. Zaboyning mazkur qismi qazib bo‘lingandan keyingina, ya’ni cho‘mich bilan gruntni olish mumkin bo‘lmay qolganda ekskavator boshqa joyga quriladi. Ekskavator gruntni kovlaydigan va uni tashiydigan ish organidan, yurish qismidan, barcha mexanizmlarni harakatga keltiruvchi kuch ustanovkasidan, mashinaning ish organlari va mexanizmlariga harakat uzatuvchi transmissiyadan, ish jihozlari o‘rnatiladigan, mahkamlanadigan hamda buriladigan tayanch-burilish qurilmasidan va ekskavatorni boshqarish tizimidan tuzilgan. Bir cho‘michli ekskavatorlar vazifasiga, ish jihozlarining turiga, cho‘michining sig‘imiga, kuch ustanovkasining tiрiga, platformasining burilish burchagiga, boshqarilish turiga va yurish qurilmasining tiрiga qarab xillarga ajratiladi. Platformasining burilish burchagiga ko‘ra ekskavatorlar to‘liq buriladigan va to‘liq burilmaydigan xillarga bo‘linadi. Ish jihozi gorizontal tekislikda (planda) 360° burila oladigan ekskavatorlar to‘liq buriladigan ekskavatorlar deb ataladi. Bunday ekskavatorlarning burilish platformasiga kuch ustanovkasi va ish jihozi montaj qilingan bo‘ladi. Ish jihozi planda 270°dan ortiq burilmaydigan mashinalar to‘liq burilmaydigan ekskavatorlar deyiladi. Ish organining osilish tiрiga qarab, egiluvchan qilib va bikir qilib osilgan ish jihozlari bo‘ladi. Egiluvchan qilib osishda ish organi strelaga kanatlar vositasida, bikir qilib osishda esa dasta vositasida osib qo‘yiladi. Qo‘llaniladigan ish jihozlarining miqdoriga ko‘ra universal, yarim universal va maxsus ekskavatorlar bo‘ladi. Konstruksiyasi har xil turdagi ish jihozlaridan ko‘p miqdorda foydalanishga imkon beruvchi mashinalar universal ekskavatorlar deb ataladi.Yarim universal ekskavatorlar deb, cheklangan miqdordagi ish jihozlaridan foydalanadigan mashinalarga aytiladi. Faqat bir turdagi ish jihoziga ega bo‘lgan ekskavatorlar mashinalarning maxsus guruhiga taalluqlidir. Bu guruhga odimlovchi draglaynlar, tunnel qazuvchi ekskavatorlar va ochuvchi ekskavatorlar kiradi. Universal ekskavatorlarda asosan gusenitsali yoki pnevmog‘ildirakli yurish qurilmalari qo‘llaniladi. Gusenitsali yurish jihozi bitta yoki bir nechta gusenitsa aravachalaridan tashkil topadi. Botqoq joylarda va bo‘sh gruntlarda ishlash uchun gusenitsalari kengaytirilgan maxsus konstruksiyadagi aravachalardan foydalaniladi. Gusenitsali yurish qismining afzalligi shundaki, uning gruntga bo‘lgan solishtirma bosimi katta emas, shuning uchun ekskavatorlarning o‘tuvchanligi yaxshi bo‘ladi. Gusenitsali ekskavatorlarning harakat tezligi 3—4 km/soat dan oshmaydi. Pnevmog‘ildirakli ekskavatorlar nisbatan yuqori tezlikda harakatlanishi bilan ajralib turadi. Biroq gruntga bo‘lgan solishtirma bosimi kattaligi uchun ularning o‘tuvchanligi cheklangan. Cho‘michining sig‘imi 0,15 dan 4 m3 gacha bo‘lgan universal qurilish ekskavatorlari sanoat, uy-joy va melioratsiya qurilishida ishlatishga mo‘ljallangan. Cho‘michining sig‘imi 2 dan 8 m3 gacha bo‘lgan karyerbop gusenitsali ekskavatorlar gruntni qazish va ochiq konlarda foydali qazilmalarni qazib olish uchun ishlatiladi. Cho‘michining sig‘imi 6 m3 dan oshadigan gusenitsali ochuvchi ekskavatorlar strelasining uzaytirilganligi bilan farq qilib, tog‘-kon sanoatida ochiq konlardagi foydali qazilmalarni berkitib turuvchi gruntni kovlab, uni belgilangan joyga chiqarib tashlashga mo‘ljallangan. Cho‘michining sig‘imi 6–100 m3 li odimlovchi maxsus ekskavatordraglaynlardan ham yuqorida aytilgan maqsadlarda foydalaniladi. Bir cho‘michli ekskavatorlarda mexanizmlarni harakatga keltirish uchun asosan dizel yoki elektr dvigatellar ishlatiladi. O‘rnatilgan dvigatellar soniga ko‘ra ekskavatorlar bitta dvigateldan va ko‘p dvigateldan yurgiziladigan harakat dvigateldan mexanizmlarga turli xil yuritma tizimlar vositasida uzatiladi. Mexanik yuritma hozirgi kungacha eng keng tarqalgan yuritma bo‘lib, unda harakat shesternyalar, chervyakli juftliklar va zanjirli uzatmalar orqali uzatilar edi. Hozirgi vaqtda gidravlik yuritmali ekskavatorlar keng ko‘lamda qo‘llanila boshlandi. Universal ekskavatorlar sanoat, yo‘l va melioratsiya qurilishida I–IV toifalardagi gruntlarda tuproq ishlari bajarish uchun mo‘ljallangan. Bunday ishlar jumlasiga konlarni ochib, u yerdan qum, shag‘al yoki tuproq qazib olish, transheyalar, zax qochirish yoki sug‘orish kanallari qazish, ko‘tarmalar hosil qilish va boshqa tuproq ishlari kiradi. Bundan tashqari ulardan ortish-tushirish va boshqa ishlarni (o‘rmonni kundakov qilish, ustunqoziqlar qoqish, muzlagan gruntni maydalash va hokazo) mexanizatsiyalashtirish uchun ham foydalaniladi. Kanallar kesimining o‘lchamlariga qarab asosan ikki usulda qaziladi: 1) ekskavatorni kanal o‘qi bo‘ylab harakatlantirib; 2) ekskavatorni qazima chetida harakatlantirib. Draglayn bilan jihozlangan ekskavator kanal o‘qi bo‘ylab harakatlanib, bir o‘tishda to‘liq profilli kanalning kesimini kovlaydi. Qazilgan grunt draglayn yordamida transport vositasiga ortilib, belgilangan joyga olib boriladi.
Ko’p cho’michli ekskavatorlar ishchi organining tuzilishiga ko’ra zanjirli va rotorli bo’ladi. Zanjirli ko’p cho’michli ekskavatorlarda ishchi organi (1-rasm.) cho’michli zanjir hisoblanadi, u ramaga qarab harakat qiladi. Rama bir tomondan sharnirlar bilan korpusga ulangan, ikkinchi tomondan ukosinaga osilgan. Ramaning qiyalik burchagi kanat osilmasi bilan o’zgartiriladi. Zaboy bo’ylab harakatlanishda cho’michlar to’ladi va tog’ jinsini yuqoridagi barabanga tashiydi, u erda tog’ jinsi bunkerga yuklanadi. Bunkerdan tog’ jinsi vagonga yoki yuklash konveyeriga yuklanadi. Cho’mich hajmi 250-4500l ni tashkil qiladi. 1-rasm. Ko`p cho`michli zanjirli ekskavator sxemasi.
1-yo`naltiruvchi rama; 2-cho`mich zanjiri; 3-yuqori baraban; 4-rejalashtiruvchi pog`ona; 5-harakatlanuvchi teskari yuk; 6-o`qni osish uchun kanat; 7-ramani o`qqa osish uchun osmalar; 8-rejalashtirish pog`onasini boshqarish kanati; 9-o`q; 10-yuklash lyuklari; 11-ekskavator uchun portallar; 12-ekskavatorni tuzatish ishlari uchun kran.
Ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar temiryo’l harakatda, zanjirli va pnevmoharakatli turda ishlab chiqarilmoqda. Pnevmo g’ildirak bilan faqat kichik modellar ta’minlanmoqda. Ko’p cho’michli ekskavatorlarni harakatlantirish uchun rels yo’llari tarkiblarning harakatlanishi uchun bo’lgan yo’llar bilan bir shpallarda o’rnatiladi. Ekskavatorning o’z harakatida 5 promil qiyalikni bosa oladi, ishchi harakatda esa - 2.5-3 promil. Kuchli zanjirli ekskavatorlar elektr harakatli bo’ladi. Uncha ko’p bo’lmagan modellar dizel yoki dizel-elektrik ko’rinishda ishlab chiqarilmoqda. Yuqori yoki pastki qazish uchun mo’ljallangan va ketma-ket yuqori va pastki qazib olishga mo’ljallangan bir cho’mich zanjirli ekskavatorlar mavjud. Yuqori qazishda energiya sarfi va tog’ jinsini kesish kamayadi. Pastki qazib olishli ekskavatorlarni zich gil tog’ jinslarida qo’llash ma’qul.
Ekskavatorlar qaytmas, yarim qaytar va to’la qaytadigan bo’lishi mumkin.
To’la qaytadigan ekskavatorlarda yo’naltirish ramali yuqori qismi 360º gacha qaytishi mumkin, bu bitta ishchi maydonda yuqori pog’ona qismini ko’ndalang qazish imkonini beradi. Bo’shatish turiga ko’ra ekskavatorlar portalli va yon bo’shatishli bo’ladi. Portalli bo’shatish temiryo’l transportiga bo’shatishda qo’llaniladi.
Yo’naltiruvchi rama qattiq yoki sharnirsimon bo’lishi mumkin. Qattiq ramali ekskavatorlarni aylana qazib olishda qo’llaniladi, sharnirsimonni esa-alohida qazish uchun. Ko’plab ekskavatorlarda rama rejalashtiruvchi pog’onali bo’ladi.
Ko’p cho’michli ekskavatorlar Germaniyada ishlab chiqarilgan. Karyerlarda ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar yumshatilgan tog’ jinslarini qazib olish uchun qo’llaniladi (kon-kimyoviy karyerlarda, Ukrainaning qo’ng’ir ko’mir konlarida va boshqalarda).
Ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlarning texnologik xarakateristikalari 1-jadvalda keltirilgan:
1-jadval

Rotorli ekskavatorlar kichik (630 m³/s), o’rtacha (630-2500 m³/s), katta (2500-5000 m³/s) va undan ortiq unumdorlikka ega holda ishlab chiqariladi. Qazish ta’siri bo’yicha (1 sm cho’michning kesuvchi tig’ida) normal qazish kuchili (600-900 N/sm) va yuqori qazish kuchili (1200-2100 N/sm) ekskavatorlar mavjud. Yuqori qazish usuliga ega ekskavatorlar tosh ko’mir, yarim qoyasimon va muzlagan tog’ jinslarini qazishda qo’llaniladi.
Yuqori va pastki qazishga ega rotorli ekskavatorlar mavjud. Maksimal qazish balandligi qazib olinadigan pog’ona balandligini aniqlaydi. Zamonaviy ekskavatorlarda bu ko’rsatkich 50 m dan oshmaydi. Qazishning maksimal chuqurligi 10m dan oshmaydi. Rotorli ekskavatorlar chiquvchi va chiqmaydigan o’qli bo’ladi.
Chiqmaydigan o’qli ekskavatorlar 20-25% ga yengil va xavfsiz bo’ladi. Lekin qazish ishlarida zaboylarni ajratib qazib olishda chiqadigan o’qli ekskavatorlardan foydalanish maqul. O’qning maksimal chiqishi 25-31m gacha bo’ladi.
Rotorli ekskavatorlarning harakati zanjirli, rels-zanjirli bo’ladi. Qadam tashlaydigan-relsli harakatga ega ekskavatorlar nisbatan kuchli va chiqmaydigan o’qqa ega bo’ladi. Qadam bosadigan-relsli ekskavatorlar zanjirliga qadaganda turgan joyida har qanday burchakka qaytish qobiliyati borligi bilan ekskavatorning harakatchanligini oshiradi. Kichik, ba’zida o’rtacha va katta ekskavatorlar asosan zanjirli harakatga ega. 600t gacha og’irlikka ega kichik va o’rtacha kuchli ekskavatorlar ikki g’altakli zanjirli harakatga ega. Kuchli ekskavatorlar ko’pzanjirli qilib ishlab chiqariladi.
Mahalliy rotorli ekskavatorlarning texnologik ko’rsatkichlari 2-jadvalda ko’rsatilgan.


Rotorli ekskavatorlarning ko’plab soni boshqa davlatlarda ishlab chiqariladi (Germaniya, Polsha va bosh.).