Mavzu: biosfera haqida tushuncha. Vernadskiy ta’limoti. Nosfera

A tm o sfera - bu Yer sayyorasining gazsim on qobig‘i (4-jadval).

Uning ham m a qismida ham hayot m avjud em as, chunki ultrabinafsha

nurlari radiatsiyasi bunga to ‘sqinlik qiladi. Biosferaning yuqori chegarasi

atm osferaning ozon qatlam ida joylashgan. U 20-25 km gacha b o ‘lib, u

yerda 99% ultrabinafsha nurlari yutiladi.

A tm osfera tarkibidagi suv b ug‘lari, karbonat angidrid, metan, azot

oksid gazlari pam ik (issiqxona) effektini hosil qilib, atm osferaning quyi

qatlam larining isishiga sabab b o ‘ladi. Parnik effekti tufayli atmosfera

Yer yuziga quyosh nurlarini o ‘tkazadi va undan qaytgan issiqlik nurlari

atm osfcraga yutiladi. Biosfera tarkibiga atm osferaning eng quyi qatlamlari

kiradi. Hayot litosfera va gidrosfera bilan bevosita bogMiq. Ayrim ulkan

daraxtlam ing b o ‘yi bir necha o ‘n m etr balandlikkacha yetadi. Ayrim yirtqich

qushlar Yer yuzidan 2 -3 km balandlikkacha koMarilib o ‘z oMjasini izlaydi.

Bakteriyalar, o ‘simliklar, zamburugM aming sporalari havo oqim lari bilan

o ‘nlab km balandlikkacha koMariladi. Am m o sanab oMilgan organizmlar

atm osferada vaqtincha boMad

ATMOSFERA

G idrosfera - Yerning suvli qobig‘i b o ‘lib, u sayyoram izdagi barcha suv

zaxiralarini o ‘zida m ujassam lashtirgan va Yer yuzasining 70% ini egallaydi.

Yer yuzidagi barcha suvlarning 96,4% ini dunyo okeani, 3% dan k o ‘prog‘ini

yerusti va yerosti chuchuk suv havzalari tashkil etadi. C huchuk suvning

2/3 qismi Arktika, A ntarktida, shuningdek, turli q it’alam ing to g ‘ cho‘qqilari

m uzliklarida to ‘plangan.

G idrosferaning barcha qatlam larida hayot mavjud. V.I. Vemadskiy

biosfera chegarasini okean tubidan sal pastroqdan oMkazgan, chunki okean

tubi tirik organizm lar hayot faoliyati natijasidir. Plankton, nekton, bentos

organizm laridan tashkil topgan organizm lar jam oalari 10 km chuqurlikkacha

tarqalgan. Dunyo okeanining eng chuqur joyi Tinch okeanidagi Mariana

botigM (11 km ) hisoblanadi

LITOSFERA

Litosfera - Yem ing qattiq qobigM. Tirik organizm turlarining k o ‘pchiligi

litosferaning bir necha o ‘n santim etr chuqurlikdagi yuqori qatlam ida yashaydi.

Ayrim turlar esa bir necha o ‘n m etr chuqurlikkacha kirib borishlari mumkin

(krot, chuvalchanglar, bakteriyalar, o ‘sim liklarning ildizlari). Litosferaning

ayrim bakteriyalar topilgan eng chuqur qismi (yerosti suvlarida va neft

quduqlarida) 3 -4 km ni tashkil etadi.

Litosferada hayot chuqurlik ortgan sari kam ayib boradi. Litosferada

yorugMikning kam ligi, yuqori darajadagi harorat va zichlikning kattaligi tirik

organizm lam ing hayotini cheklovchi omil sanaladi. H ar 100 m chuqurlikda

harorat +3°C ga ortadi. Chuqurlik ortgan sari harorat k o ‘tarilib boradi va