Мавзу: Биомаромлар ва тирик организмларнинг хаётий шакллари Режа: Экологик вакт омили

Йиллик ритмлар. Йиллик ритмлар тирик организмлардаги энг универсал ритмлар ҳисобланади. Йил давомида қонуний равишда физик шароитларнинг ўзгариши турлар эволюииясида бир қатор мосланишларни ҳосил қилган. Масалан, турнинг кўпайиши ва ўсиши, йилнинг энг ноқулай вақтларида яшашга мослашиши ҳамда қўчиши (миграиия) билан боғлиқдир. Қиска ҳаётий циклларга эга бўлган турларда йиллик ритмлар бир қанча авлодларда (масалан, дафния цикломорфозида) кузатилади.
Фасллар бўйича ўзгарувчанлик организмларнинг физиологик ҳолатида ва хулқ-атворида чуқур ўзгаришлар содиш бўлишига сабабчи бўлади, худди шунингдек, уларнинг ҳаётий циклларида ва морфологик тузилишларида катта силжишларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Барча жонли организмларда, бундай ўзгаришларга мосланиш хусусиятлари мавжуд. Ана шундай мосланишлар туфайли турлар ҳаётининг энг муҳим даврлари — насл қолдириш йилнинг энг қулаи даврига, йилнинг энг ноқулай пайтлари эса бу турларнинг жуда бақувват даврига тўғри келади.
Ташқи муҳит қанча тез ўзгарса, тирик организмлар ҳаётий фаолиятининг йиллик даврийлиги шунчалик кучли бўлади. Масалан, кузда ўсимликлар баргининг тўкилиши, захира ёғларнинг ҳосил қилиниши, кўчиш (миграиия) ва ҳоказолар. Бундай даврийлик фақатгина иқлим шароитлари мўътадил ва совуқ бўлган мамлакатлар учун хосдир. Тропик зоналарда яшайдиган ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсининг ҳаётий фаолиятларида йиллик даврийлик жуда ҳам яхши акс этган.
Кўпчилик турлар ички йиллик ритм (циркан)ларга эгадир. Бу айниқса кўпайиш циклларига тааллуқлидир. Шундай қилиб, жанубий ярим шарда яшайдиган ҳайвонлар шимолдаги ҳайвонот боғларида сақланганида, асосан кузда ёки қишда кўпаядилар. Бу вақт уларнинг ватанида баҳорга ёки ёзга тўғри келади. Австралиядан олиб келинган туяқушлар Аскания Нова қўриқхонасида тухумини қишда қорга қўйган. Яна шу мамлакатдан келтирилган Динго номли ит декабрь ойида туғган, бу ой унинг ватанида баҳор фаслининг охирига тўғри келади . Шунинг учун ҳам турларни иқлимлаштиришда ва мослаштиришда (акклиматизация) организмларнинг йиллик шаккллари билан ҳисоблашиш керак