Mavzu: Bilish nazaryasi: asosiy muammolari va yunalishlari

Mavzu: Bilish nazaryasi: asosiy muammolari va yunalishlari.

REJA:

• Bilish jarayoning falsafiy tahlili;
• Bilishning subyekt va obyekti
• Bilish turlari
• Hissiy va mantiqiy bilish.
• Asosiy falsafiy muammolar va ularning o‘ziga xosligi
• Asosiy falsafiy yunalishlash.

BILISH :

Insonning o’zini anglashi, atrofini qurshagan dunyoga munosabatlaridan biri – bilish hisoblanadi. Ayrim faylasuflar fikriga ko’ra, “inson o’zini va dunyoni biliishga shubha bilan qaraydi, inson dunyoni to’’liq bilolmaydi”deb insonning bilish nuqtasini chegaralaydi.

O’rta Osiyo va boshqa xalqlarning bilish nazariyasi.

• O’rta Osiyo mutafakkirlari

FAROBIY, BERUNIY, IBN SINO,

ULUG’BEK, NAVOIYlar ham insonning

dunyoni va o’zini bilish masalasi haqida

to’xtalib, inson tabiat va jamiyatni

hamda o’zini bilishga qodir, inson bilishi

sezgi va idroklardan boshlanib,

tafakkurga tomon rivojlanib boradi.

Inson aqli- faol, u bilishning asosiy

qurolidir, deyishadi. Ular inson bilishi

ma’lum narsalardan noma’lum narsalar

tomon rivojlanib boradi, deb

ko’rsatishgan.

• Mashhur olimlardan biri nemis faylasufi I. Kant –” insondan va uning

ongidan tashqarida obyektiv

borliqning mavjudligini e’tirof qilgan

holda, undagi predmet va

hodisalarni “ narsalar biz uchun” va

narsalar o’zaida”ga bo’ladi”. Bunga

ko’ra narsalarning erkinlik va

o’lmaslik tushunchalarini inson

bilmaydi degan qarashni yuzaga keltiradi.

•Fransuz faylasufi DEKART esa, insonning o’zi va

dunyoni bilishi haqida to’xtalib,

birdan- bir to’g’ri bilish bu – TAFAKKURdir

deydi.

Bilishning subyekti va obyekti.

SUBYEKTLAR;

•Bilishning subyekti sifatida borliqdagi

predmet va hodisalar bilan bevosita

yoki bilvosita, muayyan tabiiy va

ijtimoiy munosabatlarda bo’luvchi,

jamiyatning aniq bosqichiga xos,

ijtimoiy mohiyatga ega bo’lgan aniq

bir kishi yoki kishilar jamoasi tashkil

qiladi.

OBYEKTLAR;

•Bilishning obyekti esa,

subyektning bilish doirasiga

kirgan, uning bilishiga qaratilgan

borliqdagi aniq predmetlar, hodisa

va jarayonlar tashkil etadi.

Bilishning predmeti ham mavjud

bo’lib, bunda bilish obyekti va

subyektining bilish faoliyati

doirasiga kirgan tomonlari,

xususiyatlari va munosabatlaridir.

Bilish turlari :

●Insonning bilish nazariyasi turlari shartli ravishda bir necha turlarga

holda in’ikos etganligiga qarab, oddiy( kundalik) va ilmiy bilishlarga

ajratish mumkin.

●Oddiy bilish insonning kundalik hayotdagi voqea va hodisalarning o’z

sezgi a’zolari orqali atrofni ong tafakkur yodamida tushunishidir.

●Ilmiy bilish oddiydan farqli o’laroq tabiatdagi predmet va

hodisalarning aniq qonuniyatlarini bilishdan iborat bo’lib b

u o’z navbatida ularni yuzaki emas balki chuqurroq o’rganishni taqazo etadi.

Bilishning asosiy bosqichlari:

●Hissiy bilish- inson bilishining dastlabki bosqichi bo’lib, natijada miyada predmet va hodisalarning belgilari, signallari va hissiy obrazlari hosil bo’ladi. Hissiy bilish bosqichlari: sezgi, idrok va tasavvur kabi shakllarda bo’ladi

●Inson bilishi hissiy bilishdan- aqliy

bilishga, jonli mushohadalardan- abstract

tafakkurga tomon va aksincha,

yo’nalishlardan iborat dialektik

jarayon hisoblanadi. Bundagi hissiy va

aqliy bilish o’zaro chambarchas bog’liq

ikki “quyi” va “yuqori” bosqichlardir.

ILMIY BILISH TA’RIFI — ILMIY BILISH METODLARI

■Fanlar ilmiy bilishning shakllaridir. Ilmiy bilish ko’plab umumiy, xususiy va alohida konkret ilmiy metodlar yordamida vujudga keladi.

■Fanlar borliq va uning turli ko’rinishlari: tabiat, jamiyat, inson tafakkuri to’g’risidagi ilmiy bilish jarayonida yuzaga kelgan bilimlar tizimlaridan iborat.

■Ular insonlarning borliqni bilishi, o’rganishi va o’zlashtirishining o’ziga xos nazariy shakllari bo’lib, o’zlarida moddiy va ma’naviy omillarni birlashtiruvchi ko’p qirrali ijtimoiy hodisadir

■ Kuzatish va eksperimentanaliz va

sintez

■Tarixiylik va mantiqiylik

■Induktiv va deduktiv

■Umumlashtirish, abstraktlashtirish va

konkretlashtirish

■Formallashtirish va modellashtirish

MANTIQIY BILISH

■Mantiqiy bilish bu avvalo, predmet va hodisalarning mohiyatini bilishdir.

Insonning borliqni aqliy bilishi – bu uning tafakkuri orqali borliqdagi

predmet va hodisalarni fikr shakllarida bilishdir.

■Aqliy bilish- borliqdagi predmet va hodisalarning inson miyasidagi

umumlashgan, muhumlashgan va konkretlashgan fkriy ifodalanishidir.

■Mantiqiy bilishda inson ongi borliqdagi predmet va hodisalarning ichki

bog’lanishlari va aloqadorliklarini, ularning harakat, o’zgarish va

rivojlanish qonunlarining ma’lum fikr shakllari – hukm, tushuncha va

xulosalarda ifodalaydi