Mavzu: apoptezdagi mitoxondiyaning ahamyati mundarija: kirish I. Bob. Apoptezdagi mitoxondiyaning ahamyati

1.1. Apoptoz va nekroz. Kengroq qilib aytganda, koʻp hujayrali organizmlarda hujayra oʻlimining ikki xil shakli bor:

• 
  Ular oʻzlariga zarar keltiruvchi (fizik yoki kimyoviy) taʼsir natijasida nobud boʻladi va bu jarayon nekroz deb ataladi.
  
• 
  Ular rejalashtirilgan oʻlimga berilgan turtki natijasida nobud boʻladi. Bu oʻlimning eng yaxshi oʻrganilgan shakli apoptozdir.
  

Nekroz va apoptoz turli vaziyatlarda sodir boʻladi va turli bosqichlarni oʻz ichiga oladi. Oddiyroq qilib aytganda, nekroz tartibsiz jarayon boʻlib, yalligʻlanish natijasida immun javobni keltirib chiqaradi. Apoptoz esa toza va tartibli jarayon va u hujayralarni kichik boʻlaklarga boʻlib, boshqa hujayralar tomonidan qayta ishlanishi uchun qulay holatga keltiradi.

Nekroz (tartibsiz jarayon)

Hujayralar zararli omillar (shikastlanish yoki zararli toksik moddalar) taʼsiriga uchraganida, nobud boʻlishdan oldin hujayra ichi tarkibiy qismlarini “toʻkib tashlaydi”. Zararlangan hujayraning plazma membranasi endi ionlar va suvning oʻtishini nazorat qila olmasligi sababli hujayra shishib ketadi va uning tarkibi plazma membranasidagi teshiklardan oqib chiqadi. Bu jarayon koʻpincha toʻqimadagi nobud boʻlgan hujayralar atrofida yalligʻlanishni keltirib chiqaradi.

Apoptoz (tartibli jarayon)

Apoptozga uchrovchi hujayralar boshqacha tuzilgan va ancha tartibli jarayondan oʻtadi. Ularning yuzasida pufakchaga oʻxshash teshiklar (texnik nom: “pufakchalar”) paydo boʻladi. Yadrodagi DNK mayda boʻlaklarga boʻlinadi va ayrim hujayra organellalari, masalan, endoplazmatik toʻr parchalanadi. Oxir-oqibat butun hujayra membranalar toʻplami bilan oʻralgan mayda qismlarga boʻlinadi.
Bu boʻlaklarning taqdiri nima boʻladi? Ular makrofaglar kabi qoldiqlarni parchalovchi (fagotsitar) immun hujayralarini jalb qiladigan signallar chiqaradi. Shuningdek, nobud boʻlayotgan hujayraning boʻlaklari oʻz yuzasiga fosfatidilserin deb nomlangan lipid molekulasini chiqaradi. Fosfatidilserin odatda membrananing ichki qismida yashiringan boʻladi, tashqi tomondan esa fagotsitlarga hujayra parchalarini bogʻlab, “yeyish”ga imkon beradi.