Mavzu: Amir Temur va Temuriylar sulolasi davrida oila tarbiyasi

Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.

1. Ma`naviyat. ma`naviy barkamollik inson tarbiyasining maqsad va vazifalari.

Ma`naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng
katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning
ma`naviy poydevori juda qadimiy va mustahkamdir.
Bugungi kunda ma`naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy masalalaridan biriga aylanib qoldi.
Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o’z eri, o’z tili, o’z diniga ega bo’ldi;
milliy g`ururi, izzat obro’si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma`naviy
merosimizdan baxramand bo’lmokdamiz. Mustaqillik va ma`naviyat bir–biriga
g`oyat bog`liq tushunchalardir. Ma`naviyati buyuk xalqni qul qilish, abadiy istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma`naviyatning kamol topishi, qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo’ladi. Qudratli kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar qudratli ma`naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning ma`naviy kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz rahbari shu bois ham ma`naviyat va ma`rifatga doimo katta e`tibor berib kelmoqda. SHu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o’zligani tanib, o’z shajarasini idrok etmoqda, tarix oldidagi vazifasini anglab olmoqda.
Inson ma`naviyatini yuksaltirmasdan turib, xalqimiz hayoti va turmushi
yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin.
Islohatlarning birinchi bosqichida milliy ma`naviyatni yuksaltirish yo’lida
ko’zlangan maqsad to’la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi
lozim bo’lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma`naviy, mafkuraviy parokandalik
davriga barham berildi. Ijtimoiy hodisalar bilan birga milliy ma`naviyatimiz yuksala bordi. YUrtboshimiz Islom Karimov «O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni
chuqurlashtirish yo’lida» asarida ta`kidlaganidek: «Xalqning ma`naviyati va
madaniyati, unish xaqiqiy tarixi va o’ziga xosligi qayta tiklanayotganligi
jamiyatimizni yangilanish va taraqqiy ettirish yo’lidan muvaffaqiyatli olg`a
siljishida hal qiluvchi, ta`bir joiz bo’lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir. Haqiqatan
faqat ma`naviy erkin va ozod xalq teran va komil tafakkur tufayli har sohada katta
yutuqlarga erishishi mumkin. Boshqacha aytganda, faqat ma`naviy sog`lom, kuchli
jamiyatgina islohatlarga tayyor bo’lishi mumkin
Ma`naviy tarbiya sohasida ko’zbo’yamachilikka yo’l qo’yish nihoyatda xatarli. Ma`naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu borada xo’jako’rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kugilmagan turli inqirozlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o’zi bo’larchilik va lo’ttibozlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Kishilarda, xususan yoshlarda yangi ma`naviyatning shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon xisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun keng ko’lamli madaniy, tarixiy, ma`rifiy, tarbiyaviy ishlarii amalga oshirish kerak bo’ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib topgan ma`naviy inqirozga barham berish, yangicha tafakkurga ega bo’lgan insonni shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta–sekin amalga oshadigan jarayon bo’lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat hayotida ma`na–viy bo’shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir.
Bu bo’shliq jamiyat uchun iqtisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha xatarliroq kechadi. Bunga keyingi vaqglarda yuz bergan mudhish
voqealar yaqqol misol bo’la oladi. SHu sababli tarixiy burilish davrlarida ob`ektiv
tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to’g`ri
munosabatda bo’lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to’g`ri anglab, bunday
holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor
yoshlarimizning iymon–e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni
o’z mistaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish
mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma`naviyatini shakllantirish, maqsad, vazifa,
vositalari yo’llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini
ta`kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun
ma`naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur. SHuning uchun ham yurtboshimiz
«YUksak ma`naviyat – kelajak poydevori» degan hikmatli shiorni yanada balandroq ko’tardiki, yuksak ma`naviyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish va takomillashtirish uchun muhim va zaruriy tamoyillardan biri bo’lib qoldi. Ma`naviyatli va e`tiqodli kishilar o’z maslagi, vatani uchun jonini fido qilishga ham tayyordirlar.
O’zbekiston bozor munosabatlariga to’la o’tayotgan davrda ma`naviy–axloqiy qadriyatlarning ahamiyati tobora o’sib borayotganligi ma`naviy barkamol avlodni tarbiyalashni eng dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo’ymoqda. SHu ma`noda yurtboshimiz Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz» momli ma`ruzalaridagi quyidagi fikrlariga e`tiborni qaratmoq lozim: «Bu sohadagi ishlarimizning pirovard maqsadi – iymon–e`tiqodi butun, irodasi baquvvat erkin fuqaro ma`naviyatini shakllantirishdir. YA`ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs – komil insonni tarbiyalashdan iborat».
Bozor munosabatlarida ham yuksak ma`naviyatli va axloq–odobli, iqtidorli, bilim saviyasi yuqori va chuqur, zukko, ishbilarmon, ishchan kishilar zarur. Qashshoq ma`naviyat, ma`naviy–axloqiy sust, bilim saviyasi yuzaki va past, ishning ko’zini bilmaydigan kishilar bozor munosabatlarida ko’zlangan maqsadga erisha olmaydilar. Bundan xulosa shuki, hech kechiktirmay, ikkilanmay ma`naviy–ma`rifiy tarbiya masalasi haqida o’ylash, uni to’g`ri yo’lga solish vazifasi kelib chiqadi. Bunda biz ma`rifatparvar Abdulla Avloniyning: «Tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir», degan o’gitiga amal qilishimiz zarur.
SHarqona odob–axloq va umumbashariy g`oyalarni ongiga singdirib olgan
kishi yuksak ma`naviyatli, ya`ni ma`naviy barkamol, komil inson hisoblanadi.
Ma`naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e`tiqodi, ruhiyati, xulq–atvor
normalari, axloq–odobi bilan bevosita aloqadorligi bilan ajralib turadi. Ma`naviy
barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, vatan taqdiri va uning ravnaqini
o’ylaydilar. Ular muteliqda, qaramlikda yashashni istamaydilar.
Sog`lom deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki
ma`naviy boy avlodni, aqliy rivojlangan, axloqiy pok, ma`rifatli farzandlarni,
avlodni tushunmog`imiz kerak. Bunday kishilar o’zlarida xalqimizning eng ardoqli
fazilatlari – iymon va insof, mehr–oqibat, shafqat va rahmdillik, uyat va andisha, or– nomus, o’zaro hurmat, yuksak Vatanparvarlik, eliga va xalqiga sadoqat kabi
qadriyatlarni va g`oyalarni mujassamlashtirgan bo’lishlari lozim.
Prezidentimiz erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gapirib,
quyidagi to’rt jihatga e`tiborni qaratdi, ya`ni har bir fuqaro:

– o’z haq–huququni taniydigan bo’lsin, buning uchun kurashsin;

– o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo’lsin, imkoniyatlarini ishga
solib, samarasini ko’rsin;
– atrofda sodir bo’layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira
olsin;
– shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg`un holda ko’rib,
faoliyat yuritsin.

Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to’liq ta`rifdir. Ma`naviy
barkamol inson shon–shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy
qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba`zan uyushtirilgan tuhmatu–
fitnalar uning ruxini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat
pokiza, mard, ma`naviy barkamol inson ma`naviyatini buza olmaydi, balki
mustahkamlaydi, chiniqgiradi. YUksak darajadagi ma`naviyatga ega inson –
fidoyilik, jasorat, mardlik, o’z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan
faxrlanish kabi olijanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi
navbatda uning ma`naviy–axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi.
Ma`naviy–axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota–onasi, farzandlari, qarindoshlari, xullas butun oila a`zolari, qo’ni–qo’shnilari, mahalla–ko’yi, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg`urish; tevarak–atrofdagi insonlar unga kerak bo’lganligi singari, o’zi ham ularga kerakli bo’lishga intilishi; odob–axloqi, fe`l– atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; ota–bobolardan, ajdodlardan yodgor bo’lib qolgan madaniy merosni qadrlash; milliy qadriyatlarni e`zozlash va ularga sodiq bo’lib qolish; vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg`ularining barqaror bo’lishi; o’zaro muomala–munosabatda o’rnak bo’lishga moyillik, birovning og`irini engil qilishni odat qilish; umumxalq ma`qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko’rsatish; Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy–vatanparvarlik tuyg`ulari bilan yashash; diyonat va adolat, mexr– shafqat va ezgulikni himoya qilish; va`daga vafoli bo’lish va boshqalar kiradi.
Ma`naviy barkamol inson fazilatlarining asosiy qirralari izohi kelgusi
ma`ruzalarimizda bayon qilinishini nazarda tutib, ushbu ma`ruza doirasida ular
haqida to’xtashni lozim topmadik.
Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor ham kiradi. Mustaqillik tafakkurini har bir kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki, mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor, g`urur bo’lmas ekan, fidokorlik, vatanparvarlik, millatparvarlik kabi xissietlar jo’sh urmaydi.
Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralaridan biri milliy iftixordir. Milliy
g`urur bu milliy iftixordir. Milliy g`urur o’z xalqining bir necha ming yillar
davomida yaratib kelgan barcha moddiy va ma`naviy boyliklari, tarixiy merosi, urf– odaglari, an`analari, odob–axloqi, turmush tarzi, yuksak ma`naviyati, barcha tarixiy yutuqlari va saboklariga cheksiz hurmat va e`zoz bilan munosabatda bo’lish, avaylab–asrashdir.
O’z xalqining tarixini, milliy qadriyatlarini, tilini, istiqbol manfaatlarini
bilmagan, qadrlamagan, milliy mansubligini unutgan, o’z millatining istiqboli uchun qayg`urmaydigan, qurashmaydigan kishilarda milliy g`urur ham, millat bilan faxrlanish ham, millatparvarlik ham bo’lmaydi. Bunday kishilarni ma`naviy
barkamol inson deya olmaymiz.
SHunday qilib, yuqorida ma`naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy qirralarining ba`zi jihatlari ustidagina fikr yuritdik. Uning qolgan ba`zi qirralari navbatdagi savol va ma`ruzalar bayonida yoritib boriladi.
Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga etkazish haqida musulmon
SHarqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo’llanma vazifasini
o’tagan ko’p pandnomalar, xalq kitoblari mavjud bo’lgan. SHulardan ba`zilarini
sanab o’tamiz. CHunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa`diyning «Guliston»,
«Bo’ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning
«Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbubul–qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning
«Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko’rsatishimiz mumkin. Bu asarlarning
ko’pchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik, to’g`rilik, rostgo’ylik,
insonparvarlik, ma`rifatli bo’lish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan.
YUqoridagilarni hozirgi mustaqil hayotimiz, turmush tarzimiz, kishilarning,
ayniqsa, yoshlarning intilishlari bilan boglab komil inson chizgilariga quyidagi xislat va fazilatlar kirishini umumiy tarzda bayon etishimiz mumkin:

Komil insonning umumiy xislatlari:

Komil insonning axloqiy fazilatlari:
Ishbilarmonlik xislatlari:
Zukkolik, idroklilik fazilatlari:
Sobitlik xislatlari:
Extiroslilik xislatlari

Mustaqillik ruhida yangicha fikrlaydigan fozil, komil inson, eng avvalo,

fuqarolik burchini a`lo darajada his etaditgan shaxs bo’lishi darkor. Sodda qilib
aytganda, har qaysi komil inson, har birimiz: «SHu davlat, shu jamiyat menga nima berdi?» deb emas, balki: «Men o’zim Vatanimga, elu yurtimga nima berdim?» deb o’ylashimiz va har dam shu aqida bilan yashashimiz kerak.

2. A.TEMUR SHAXSI, TEMURIYLAR DAVRI IBRAT MAKTABI

SIFATIDA.
Davrga ta'sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan
ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar
tarbiyasida bu davr o'z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda,
xalqimizning milliy g'ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda.
Har bir davrning moddiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etuvchi o'z omillari
bo'ladi. Temuriylar davri ma'naviyatining yuksalishiga ta'sir etgan omillar- IX-XII
asrlarda Markaziy Osiyoda ro'y bergan o'zgarishlar, buyuk Uyg'onish davri (Sharq
Renessansi) kashfiyotlari, i1m-fan sohasidagi katta o'zgarishlar, buyuk allomalar
Ibn Sino, Forobiy, Farg'oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va
boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir .
Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin
Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak
e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,-
degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi.
Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va
qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik
o'rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi
Avvalo, shuni aytish joizki, Chig'atoy avlodidan bo'lgan Tarmashirinxon
(1326-1334) o'ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin
chig'atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka
barham berishga kuchi yetmadi. Chig'atoy ulusi 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga
bo'linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o'zini hokim deb e'lon qildi.
Xo'jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e'lon qildi. Birbirlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi
Mo'g'uliston xoni Tug'luq Temurxon (1336—1405) bu parokandalikdan
foydalanib, 1360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib
kirdi. Sayram mo'g'ulga qarshilik ko'rsatmay taslim bo'ldi. Sirdaryoning o'ng va
so'l tomonlari ham shu zaylda egallandi
O'zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki
mo'g'ul qo'shinlariga qo'shildi. Lekin xalqqa qiyin bo'ldi. Mo'g'ullar 1369-yilgacha
Movarounnahrda xo'jayinlik qilishdi. Urushlar, to'qnashuvlar hammaning tinkasini
quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo'lida jonini tikkan yolg'iz Amir Temur
bo'ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o'z
faoliyatida ma'lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi.
Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk
egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham
mulkdorlar hukmron bo'lgan daylat edi
Amir Temur ko'p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida
vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni
obod qilishda zo'r tashabbus va jonbozlik ko'rsatdi. Masalan, Samarqand va
Banokat shaharlari 1218-1219-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron
etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib
qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda
hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo'lmas edi.
Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va
obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, 1371 -1372-yillarda poytaxt
Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal'a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida
bo'lgan devorini tiklatdi. O'shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi
(Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So'zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan
saroy - Ko'ksaroy va Bo'stonsaroy bunyod etildi, shahar ko'chalari ya bozorlari
obod qilindi
Shohi Zindada O'ljoy Turkon og'o, Tug'luq Tegin, Qutlug' Turkon og'o,
Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag'bati bilan
Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o'tgan
shoh ko'cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi.
Sohibqiron Amir Temur o'z hayoti dayomida ko'plab shaharlar, masjid-u
madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish
inshootlari, rayon yo'llar, ko'priklar barpo ettirdi. Ularning, ba'zilarini o'g'illari,
nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da'vat etdi.
Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi.
Bunga uning o'zi xohish bildirmadi.
Amir Temur davrida Samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo'g'ullar
hukmronligi davrida, ya'ni keyingi 140 yil davomida biron-bir katta bino
qurilmagan edi.
Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma'naviyatiga beqiyos hissa qo'shgan
buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (1404), Oqsaroy qasri
(1380-1404), Dorus-saodat maqbarasi (1380) oliy imoratlardir.
Amir Temur davrida bog' yaratish ish1ari beqiyos rivojlandi. Bog'lar
xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi
O'.Alimov ta'kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida 12 ta bog'-saroy barpo
ettirgan. Bular Bog'i Naqshijahon, Bog'i Behisht, Bog'i Shohrux, Bog'i Dilkusho,
Bog'i Shamol, Bog'i Davlatobod, Bog'i Bo'ldi, Bog'i Maydon, Bog'i Baland, Bog'i
Chinor, Bog'i Jahonnamo, Bog'i Navbog'laridir. Bulardan tashqari mamlakatning
boshqa joylarida ham ko'plab bog'lar yaratilgan.
Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma'naviyati bi1an
odam1ardan ajra1ib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta'sir o'tkazadigan
hamda o'ziga bo'ysundiradigan buyuk shaxs edi. Ang1iya1ik tadqiqotchi Xi1da
Xukxemning fikricha, Amir Temur O'rta Osiyo o'tmish taraqqiyotida to'p1angan
siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o'zida mujassamlantirgan va bu madaniy
merosning davomchisi bo'lgan shaxsdir.
Amir Temurning avlodlaridan ko'pchi1igi shunday obodonchi1ik ish1arini
davom ettirdi1ar. Mirzo U1ug'bek qurdirgan madrasa1ar, Husayn Boyqaro davrida
A. Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ish1ari, Boburiy1ar davridagi noyob
quri1ishlar bunga misol bo'la oladi².
Amir Temur o'z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan.
Movarounnahrdan boshqa barcha o'lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo'lib, o'g'il,
nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokim1ari mustaqil hukmdorga o 'xshardi.
Ularning o'z devon1ari, xazinasi va qo'shini bo'lgan. Lekin ular ulusning
muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni
mahalda Amir Temur ularning yonida o'zining ishonch1i odamlarini tutardi.
Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo'natib
turishlari shart edi va zarur bo'lib qolsa, otasi yoniga qo'shin bilan borib, xizmat
qilishga majbur edi.
Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda
songa emas, sifatga e'tibor berdi.
Davlat siyosatini belgilashda va uni amalda hayotga tatbiq etishda
naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi.
Sohibqiron bu g'oyani takomillashtirib, «Kuch- adolatdadir» degan mashhur
hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani kashf
etdi. Davlat ishiga iymonli, diyonatli kishilami o'tqazdi. Davlatni boshqarishni 4
omilga bog'liq deb bildi: 1. Saltanat. 2. Xazina. 3. Qo'shin (sipoh masalasida). 4.
Raiyat (qora xalq). Saltanatni yuritishda vazirlar masalasiga e'tibor qaratildi. Vazir
4 sifatga ega bo'lishi shart bo’gan. Bular: 1) asllik va toza nasllik; 2) aql- u
farosatlilik; 3) raiyat va sipoh ahvolidan boxabarlik; 4) sabr-toqatlilik va
tinchliksevarlik. Amir Temur tuzgan markaziy davlat tizimini bor-yo'g'i 7 vazir
boshqargan: 1) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -Bosh vazir); 2) sipoh vaziri
(sipohning ta'minoti va uning umumiy ahvoli); 3) moliya ishlari vaziri (egasiz davlatga qarashli yer-suv va mulk; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir (kirim 16
chiqim masalasida); 5) adliya ishlari vaziri bo'lib qozilar devonga rahbarlik qilgan;
6) devoni mushrifga rahbarlik (voqea-hodisalardan xabardorlik); 7) xorijiy
mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik. Amir Temur saltanatni
boshqarishda kengash, mashvarat va maslahatga alohida e'tibor bergan. Kengash bu yaqin, ishonchli odamlar bilan muhim davlat ishlari yuzasidan qilinadigan
maslahat, yig'ilish. Mashvarat esa mashoyix, ulamo, fuzalo, vuzaro va boshqa
arkoni davlatni to'plab qilinadigan yig'ilish. «Garchi ishning qanday yakunlanishi
taqdir pardasi ortida yashirin bo'lsa-da, - deydi u, -aqli raso va hushyor kishilardan
kengash-u tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozim». «Davlat ishlarining 9 ulushini, -
deydi u, - kengash, tadbir va mashvarat bilan, qolgan bir ulushini qilich bilan hal
qildim».
Amir Temur el-yurtni o'z tasarrufiga olish va itoatda tutish uchun 12 tuzuk
tuzdi:
1) Podshohlar bir so'zlik bo'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir
ishini bilib qilishi lozim.
2) Har bir ishda adolatpesha bo'lishi, atrofida ham shunday kishilarni tutishi zarur .
3) Ne ishniki qilar bo'lsa, o'zi hukm chiqarsin.
4) Biror ishga azmu qaror qilar ekan, qarorida qattiq tursin.
5) Oning amr-u farmoni hamma uchun vojib bo'lsin.
6) Podshohlik ishlarini biron boshqa kimsaga ishonib berib qo'ymasin.
7) Ne ish qilmoqchi bo'lsa, boshqalar bilan kengashsin, lekin maslahatning
foydalisini olsin.
8) Saltanat, raiyat va Sipoh ishlarida yaxshi-yomon gaplar eshitsa, haqiqat qilib,
shoshmasdan, mulohaza bilan hukm chiqarsin.
9) Sipoh va raiyat oldida o'zini haybatli va jiddiy tutsinki, hech kim bo 'yin tovlash
va gap qaytarishga jur'at etolmasin.
10) Raiyat, xazina, lashkar va saltanat podshohning hukmi ostidadir, u buni doimo
esda tutmog'i lozim.
11) Saltanatni idora qilishda boshqani o'ziga sherik qilmaslik kerak. 17
12) Ahli kengashdan ogoh va hushyor bo'lmog'i olzim, chunki ko 'pincha ayb
axtaradilar va uni tashqariga tashiydilar .
Amir Temur tuzgan bu davlat barcha ijtimoiy tabaqalarga suyangan va
qonun asosida boshqariladigan yangi bir davlat edi. «Saltanatim binosini, -deb
yozadi Amir Temur, - dini islom, to'ra va tuzuk (qonun-qoida) asosida
mustahkamladim. Saltanatimni boshqarishda uchragan har qanday ishni tuzukka
binoan qildim».
Temurdan keyingi uning izdosh1ari ham boshqaruv san'atiga ama1 qi1ib,
uni takomillashtirishdi. Ayniqsa, Mirzo U1ug'bek davrida bu narsa yaqqo1
ko'rindi³.
Movarounnahrning qadimiy iqtisodiy, madaniy shuhratini tiklash yillarida
uning ma'naviy salohiyati yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to'la1igicha
namoyon bo'ldi. Shuning uchun ham mam1akat ijtimoiy hayotining barcha
tomon1ari, dav1at idora tizimi, iqtisodiy, mo1iyaviy, dehqonchi1ik,
hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan, me'morchi1ik, harbiy masa1a1ar, xa1qaro
a1oqa1ar, is1om dini, shariat va boshqa soha1ar maqsadga muvofiq rivoj1andi.
Amir Temur dav1atni boshqarishda, uning ichki va tashqi siyosatini be1gi1ashda,
xa1q ommasi, mansabdor shaxs1ar, olim-u fuza1o1ar, is1om rahnamo1ariga
munosabatda Al1ohga, iymonga, tafakkurga, kitobga va eng so'nggi chora
sifatidagina qi1ichga asoslanib ish yuritdi, hukm chiqardi. Demak, Amir Temur
buyuk dav1at arbobi va yuksak ma'naviyatga ega bo'lgan dono hukmdor bo'lib,
ham siyosiy, ham ma'naviy jihatdan juda katta tarixiy ahamiyatga egadir. Zero:
1. Amir Temur XIV asrdayoq mam1akat va mintaqalararo munosabat1arni
chuqur1ashtirib, yagona iqtisodiy makonga bir1ashtirishga harakat qildi.
Integratsiyani ish1ab chiqib, Buyuk Ipak yo'li o'tgan .mam1akat1ar o'rtasida
madaniyat1ar mu1oqotini bosh1ab berdi.
2. Amir Temur dav1at tizimi va boshqaruvni tashki1 etishda o'ziga xos maktab
yaratdi, ado1at1i jamiyat qaror toptirishda qonun ustuvor1igiga rioya qi1di.
3. Amir Temur dav1atchi1ik tamoyillarini rivoj1antirdi, uni aq1 -idrok sa1ohiyatiga tayanib, taktik va strategik asosda shakllantirdi; 18
4. Amir Temur sa1tanati ma 'naviyat va oliy darajadagi
madaniyatga yo'g'ri1gan sa1tanat edi. «Temur tuzuk1ari».
Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan XIV-XV asrlarda yozilgan
bo'1ib, dastlab turk tilida chop etilgan. 1783-yilda ing1iz tilida nashr qilingan.
Birinchi marta o'zbek tiliga 1967-yilda forschadan tarjima qi1ingan.
«Temur tuzuk1ari»da Amir Temur, Movarounnahrning 1342-1405-yillar
orasidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mam1akatlar va xalqlar bilan bo'lgan
o'zaro munosabatlar haqida hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir Temurning
asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli
feodal davlatning siyosiy va ax1oqiy tamoyillari Jfodalangan. «Temur tuzuklari»
podshohlarning turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini belgilovchi risoladir.
Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste'dodli davlat
arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar
kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning Movarounnahrda
Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish va
markazlashgan davlat tuzish, qo'shni yurt va mam1akatlarni, masalan, Eron hamda
Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin O'rda hukmdori To'xtamishxon (1376-
1395), butun Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya su1toni Boyazid
Yildirim (1389-1402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarboyjon,
Gruziya va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga
atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora
qilishda kim1argtayanish, bosh1iqlarni saylash, sipohiylarning maoshi,
mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va bosh1iqlarning burch va
vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldidagi alohida
xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida gap boradi.

II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY

AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH .
2.1. AMIR TEMURNING PANT-NASIXATLARIDAGI MA`NAVIYAXLOQIY TARBIYANING MAZMUNI.
Amir Temurning otasi Tarag`ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi.
Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g`izi
bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi
natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O’rta Osiyoning XIV-XV
asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o’rganilmay qoldi.
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib,
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy
g`urur tuyg`usini uyg`otish, uni g`aramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin
O’zbek xalki o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida
kalb to’rida sakladi».
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on,
Soxibg`iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g`o’shib, uni ezozlab,
ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini
bildiradi, «Soxibg`iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan
farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo,
«Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba kozonuvchi degan lug`oviy
manolarni bildiradi).
Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik
yillari xakg`ida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy
boshladim va madrasadagi barcha o’g`uvchilardan ustun bo’lib oldim. 13
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaktimni o’z tenglarim xamda
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «Etti yoshimdan etmish
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson g`ilar edim. Bir marta
kiygan kiyimimni ikkinchi g`ayta kiymas edim va uni yo’g`sillarga xadiya
g`ilardim. Men g`udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning
xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni g`o’y so’yib va xar bir g`uy 25
tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga,
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan
munosabatda bo’ldim, ularga nafag`a tayinladim, bu mamlakatning badavlat
kishilari og`a-inimdek, etim-esir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib
g`oldi. Xammaga yaxshilik g`ildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar
g`urishni daryolar ustiga ko’priklar g`urishga buyurdim. Musulmonlarga diniy
masalalardan talim berib, shariat og`idalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis,
fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin
g`ildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odob-axlog`, iymon etig`od, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir.
Soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining
kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy g`adriyatlari asosiga g`urilganligi bilan
aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’qitlar xalg`larning bir mag`sad sari
birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibg`ironning davlatni boshg`arish va uni
idora g`ilish, g`olibona xarbiy yurishlar g`ilish, mamlakatda osoyishtalik
o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalg`lar o’rtasida do’stlik, mexrshavg`at, odamiylik va axlog` -odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal
g`ilishga bag`ishlangandir.
Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan
maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan.
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi
o’qitilgan. «Xaftiyak»da ko’prog` diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar
berilgan. Uni o’rganishga 2-3 yil vag`t ketgan. «Xaftiyak»dan so’ng «CHor
kitob», So’fiy Ollayorning xikmatlari o’qitilgan. Maktab muayyan ug`uv
dasturiga ega bo’lmagan. O’g`uvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga
g`abul g`ilishning anig` vag`ti xam bo’lmagan.
Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan
tashg`ari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26
bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil
etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus g`issaxon deyilar
edi.
SHaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla
g`ilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan.
Amir Temur davrida madrasalar oliy o’g`uv yurti vazifasini o’tagan.
Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog`i bo’lgan. Ko’plab
madrasalar g`urilgan.
Tarixchi SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha
Amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat
fukarosining g`amxo’ri bo’lganligidir. Uning g`oidasi «Rosti-durusti» edi.
Amir Temur o’qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko’pdir.
1. Adolat va adolatsizlik xag`ida: «Xar mamlakatda adolat eshigini
ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim. g`aysi mamlakatni zabt etgan yoki
g`o’shib olgan bo’lsam, o’sha erni obro’-etiborini, kishilarini aziz tutdim,
sayidlari, ulomalari, fug`aro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va
xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O’sha
viloyatlarning ulug`lari og`a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo’lsa o’z
farzandlarimdek ko’rdim», -deydi.
SHuningdek u ish va so’z birligini xush ko’rar edi.
Amir Temur do’stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig`lab ko’z
yoshi to’kkan. «SHiddatli kishilarni do’st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni
ardog`laydi», deb yana do’st-dushmandan kimki menga iltijo g`ilib kelgudak
bo’lsa, do’stlarga shunday munosabatda bo’ldimki do’stligi yanada ortdi,
dushmanlarga shunday muomilada bo’ldimki ularning dushmanligi do’stlikka
aylandi.
Amir Temurning o’zi To’xtamishxon uning panoxiga sig`inib
kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko’rsatgan. Amir Temur «Xech kimga
g`azab bilan g`attig` muomala g`ilmadim», deb yozadi o’z «Tuzuklari»da. U 27
shirin aytib g`animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so’z g`ilichni g`iniga
kiritgar», deb ta`kidlardi Soxibg`iron.
SHunday g`ilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo’lgan davr
Movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo’ldi.
Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o’z imperiyasini tuzib, uning
iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko’tardi. Uni Ovro’pa
«Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan g`ora bo’yog` bilan o’chirilib,
unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy
g`urur tuyg`usini yo’g`otish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin
O’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida
qalb to’rida saqladi».
Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on,
Soxibg`iron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g`o’shib, uni ezozlab,
ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini
bildiradi, «Soxibg`iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan
farzand» demakdir. g`utbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo,
«Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba g`ozonuvchi degan lug`oviy
manolarni bildiradi).
Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik
yillari xag`ida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy
boshladim va madrasadagi barcha o’g`uvchilardan ustun bo’lib oldim. 13
yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vag`timni o’z tenglarim xamda
o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «Etti yoshimdan etmish
yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson g`ilar edim. Bir marta
kiygan kiyimimni ikkinchi g`ayta kiymas edim va uni yo’g`sillarga xadiya
g`ilardim. Men g`udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning
xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni g`o’y so’yib va xar bir g`uy
tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga,
olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan
munosabatda bo’ldim, ularga nafag`a tayinladim, bu mamlakatning badavlat 28
kishilari og`a-inimdek, etim-esir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib
g`oldi. Xammaga yaxshilik g`ildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar
g`urishni daryolar ustiga ko’priklar g`urishga buyurdim. Musulmonlarga diniy
masalalardan talim berib, shariat ag`idalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis,
fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin
g`ildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir.
U o’zi yozgan va Temur xag`ida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur
tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Vog`ioti
Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya
xag`ida fikr yuritadi.
Amir Temur g`uyidagi sifatlarga amal g`ilgan:
1-sifat: «Men sifatlarimning eng avvali deb beg`arazlikni tushundim.
Xammaga xam bir xil jiddiy va odil g`aradim..boyni kambag`allardan ustun
g`o’ymadim.
2-sifat: «Men xar doim islomga g`atiy rioya g`ildim va Allox Taoloning
amri bilan shug`ullangan shaxslarga xurmat bilan g`arardim».
3-sifat: «Men kambag`allarga ko’p xayri-exson g`ldim...»
4-sifat: «Xaloyig`g`a raxm g`ildim, barchaga naf etkazdim. Bunda
birovga noxag` ozor etkazdim va mendan yordam so’rab kelganlarni
ko’kragidan itarmadim».
5-sifat: «Islomga taalug`li ishlarni men xar doim kundalik itoatni ado
etib bo’lganimdan keyingina kundalik ishlarga g`o’l urdim».
6-sifat. «Barcha so’zlarimda doimo xag`ig`atgo’ylikka amal g`ildim va
u dunyo xag`idagi eshitganlarimdagi xag`itni yolg`ondan ajrata bildim».
7-sifat: «Men xar kimgaki, va` da bersam, unga vafo g`ildim».
8-sifat: «Doimo o’zimni Alloxning erdagi mulkining posboni deb bildim
va parvardigorning izmisiz uni sarf etmadim».
9-sifat: «Men xar doim tangrining amrini va uning payg`ambar xadislarini
to’la ado etishga intildim». 29
10-sifat: «Men xar doim insof bayrog`ini baland ko’tardim va iymon
targ`atishni o’z buyukligimning g`udratli zamini deb bildim».
11 -sifat. «Men doim saidlarga extirom bilan qarardim, ulamo va
shayxlarni ezozlardim».

SHunday g`ilib, soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand
nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga
qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’ gitlar xalqlarning bir
maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan
durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni
boshqarish va uni idora g`ilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda
osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida
do’stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi
muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir.
Amir Temur zamonasida o’g`il bolalar uchun diniy bilim beradigan
maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar, domlaimomlar tomonidan ochilgan.
Maktablarda arab alifbosida savod chig`arilgan «Xaftiyak» kitobi
o’qitilgan. «Xaftiyak»da ko’prog` diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar
berilgan. Uni o’rganixga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so’ng «CHor
kitob», So’fiy Ollayorning xikmatlari o’ qitilgan. Maktab muayyan o’quv
dasturiga ega bo’lmagan. O’quvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga
qabul qilishning aniq vaqti xam bo’lmagan.
Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan
tashg`ari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning
bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil
etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus g`issaxon deyilar
edi.
SHaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla
g`ilishgan. U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan.
Amir Temur davrida madrasalar oliy o’g`uv yurti vazifasini o’tagan.
Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog`i bo’lgan. Ko’plab
madrasalar g`urilgan.
Tarixchi SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha
Amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat
fugg`arosining g`amxo’ri bo’lganligidir. Uning g`oidasi «Rosti-durusti» edi.
Amir Temur va uning davri tarixiga oid asosiy manbalar sharhidan so‘ng ilmiy adabiyotga murojaat etmoq kerak. Bu mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin
ko‘payib, jahon tarix adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi.
SHunday bo‘lishi tabiiy edi, chunki Amir Temur hayotlik davrida nechog‘liq
mashxur bo‘lgan bo‘lsa, vafotidan keyin SHarqda ham, G‘arbda ham yanada
shuxrat qozondi. Uning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli irodasi va keng
qamrovli, tobora ilgarilab boruvchi harakatlari o‘z dovrug‘i ta’sirini tobora
kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million-million xalq
ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi.
Amir Temurning davlat arbobi, tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va
diplomat sifatidagi ko‘p qirrali tarjimai holini uning ichki va tashqi siyosati
doirasiga kirgan xalqlar taqdiri bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganishga
dunyo olimlarining qiziqishi ortib borayotganligi boisi ham mana shunda.
Jumladan, mashhur ingliz tarixchisi, qudratli Rim saltanatining tanazzulga
uchrab, barbod bo‘lishiga bag‘ishlangan salmoqli asar muallifi Edvard Gibbon
(1737 — 1794) G‘arbiy Evropa va SHarqning o‘rta asr tarixini tasvirlaganda Amir
Temur shaxsiga ham e’tibor berdi. «...Amir Temur dunyoni zabt etib, unga
hukmron bo‘lish maqsadini ko‘zlagan edi...
Avlodlar xotirasida hurmat qozonish uning olijanob qalbining ikkinchi istagi edi... Uning vasiyatlari (chamasi, «Temur tuzuklari» nazarda tutilayotgan bo‘lsa kerak) Evropaga notanishligicha qoldi». Gibbon «Temurning oddiy bekdan Osiyo hukmdorigacha ko‘tarilishi»ga lol qolgan edi.
Heydelberg tarixchilar maktabining namoyandasi bo‘lmish, Fridrix
SHlosserning (1776—1861) salmoqli «YAlpi tarix»ida ham Amir Temur nomi
uchraydi. SHlosserning xalqchillik va ma’naviy ma’rifatparvarlik ruhidagi asari
dunyodagi ko‘pgina ilg‘or jamoat arboblarining e’tiborini o‘ziga tortdi.
SHlosserning so‘zlariga qaraganda, Amir Temur — «omadli jangchi,
dunyoning yangi hukmdori, taktik va strategik bilimlarni uyg‘unlashtirgan zot».
Ayni vaqtda SHlosser Amir Temur qiyofasini tasvirlashdagi dabdabozlikni rad
etdi va saroy solnomachilari xushomadgo‘yligini kayd qildi. SHu bilan birga
SHlosser Amir Temurning safarlardan Buxoro va Samarqandga kaytib kelganida
«o‘zining yangi davlatiga tuzuk va qonunlar hadya etganini» ta’kidladi1.
Mashhur «Umumiy tarix» muallifi Georg Veber ta’kidlashicha, «buyuk
sarkarda, hukmdor va qonunshunos iste’dodiga ega bo‘lgan Amir Temur turli
bilimlarga qiziqqan, olimlar va san’atkorlarga homiylik qilgan».
SHu nuqtai nazardan Veber: Amir Temur «inson sifatida ham, hukmdor sifatida ham Boyazid (Usmoniylar saltanatining sultoni)dan yuqori turar edi», degan xulosaga keldi. Boyazid faqat tillolar haqida o‘ylab va davlatni idora qilish ishini mensimay, uni och- ko‘z, maishatparast va shuhratparast qozilar qo‘liga berib qo‘ygan edi, deya xulosa chiqardi.
Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning so‘nggi kunlari va SHohruh
tarixini yozishni mo‘ljallagan edi. Lekin muddaosiga etolmadi. Faqat 5-6 yillik
tarixini yozib ulgurdi, xolos. Xullas, «Tarixnoma»da 1404 yilning kuzida
Konigilda bo‘lgan tantana va to‘yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga
yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning markaziy hokimiyatni tortib
olishi (1405 yil mart oyining o‘rtalarida) va 1409 yil mart oyi oxirlarida uning
Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarafidan asir olinishi tarixidan so‘z yuritiladi.
1СаидқуловТ. ЎртаОсиёхалқларитарихитарихшунослигиданлавхалар. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. – Б.160
15
«Tarixnoma»ning uchta nusxasi bizning davrimizgacha etib kelgan. Ulardan
biri qusurli va Angliyaning Britaniya muzeyida, qolgan ikkitasi Turkiyada
Sulaymon Fotih va Lola Ismoil afandi kutubxonasida saqlanmoqda. So‘nggi nusxa
to‘laroq bo‘lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus
tiliga 3.M. Buniyotov tarjima qilgan1.
Amir Temur tarixi eronlik tarixchi olim Mo‘‘iniddin Natanziyning
sharqshunoslar orasida «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy» («Mo‘‘iniyning saylanma
tarixi») nomi bilan mashhur bo‘lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar
1413 yili SHerozda Temuriy Iskandar Mirzo saroyida yozilgan.
«Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy»ning ikkita tahriri mavjud: biri yuqorida
nomi zikr etilgan Iskandar Mirzoga bag‘ishlangan, ikkinchisi SHohruhga takdim
etilgan nusxa, Iskandar Mirzo SHohruh tomonidan tor-mor qilinganidan keyin
(1414 yil 20 iyul) tahrirdan chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar
birmuncha qisqartirilgan, uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlangan.
Asarda eng qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (1405 yil 18
fevral) bir qator o‘lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qisqacha bayon
qilingan. Ko‘p hollarda muallif har bir sulola tarixiga alohida bob bag‘ishlagan.
Asarning so‘nggi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga
ega. Asarda Amir Temur yashagan va hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy
voqealar birmuncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan
o‘zi to‘plagan materiallar asosida yozgan.
«Muntaxab ut-tavorix»ning manba sifatidagi qimmatli jihatlaridan yana biri
shuki, Amir Temurning harbiy dahosi va lashkarining jangovarligi haqida boshqa
manbalarda uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy
keltirgan turkiy tildagi o‘sha davrga oid bir qancha harbiy atamalar hatto
Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiy «Zafarnoma»larida ham
uchramaydi. Bu hol Natanziy asarining originalligi, muharrir o‘z davriga oid
harbiy atamalarni sinchiklab o‘rganganini tasdiqlaydi.
«Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy»ning nusxalari Buyuk Britaniya, Fransiya,
Rossiya va Eron kutubxonalarida saqlanadi. Uning ba’zi nusxalarining ruscha
tarjimasi «Oltin O‘rda tarixiga oid materiallar» to‘plamida nashr etilgan. Asarning
to‘la fransuzcha tarjimasini Jak Oben nashr qilgan.
Amir Temur tarixiga oid asar yozganlar orasida Kamoliddin Abdurazzoq ibn Mavlon Jaloliddin Ishoq as-Samarqandiyning nomi alohida ajralib turadi. U 1413 yilda SHohruh saroyiga yaqin bo‘lgan imom oilasida tug‘ilgan. Abdurazzoq
Samarqandiy SHohruhning diplomatiya sohasidagi topshiriqlarini bajargan.
SHohruh vafotidan keyin boshqa temuriyzodalar huzurida xizmat qilgan, 1463
yildan boshlab Hirot madrasalaridan birida shayx bo‘lgan va shu erda taxminan
1483 yilda vafot etgan. G‘oyat mashxur bo‘lgan «Matlai sa’dayn va majmai
bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish va ikki dengizning qo‘shilish joyi»)
asari Abdurazzoq Samarqandiy qalamiga mansubdir. Bu asar XIV-XV asrlarga oid
voqealarni o‘z ichiga oladi1. Muallif qo‘lyozmani 1470 yilda yozib tugatdi,
keyinchalik unga ba’zi o‘zgarish va qo‘shimchalar kiritdi.
Abdurazzoq Samarqandiyning bu kitobida Amir Temur va Temuriyzodalar
tarixi batafsil bayon qilingan, mazkur kitob SHarq va G‘arbda ko‘p martalab nashr
etilishining sababi ham shunda.
Amir Temur zamondoshlaridan biri Ibn Arabshoh (SHihobiddin Ahmad ibn
Muhammad ibn Abdulloh ibn Ibrohim (1389-1450) asari Amir Temur haqidagi
manbalar qatoridan alohida o‘rin oladi. Ibn Arabshoh Damashqda tug‘ilib o‘sgan.
Bu shahar Amir Temur qo‘l ostiga o‘tganida u 12 yoshda edi. U aka-ukalari hamda
onasi bilan birga Samarqandga olib ketiladi, bu erda 1401 yildan 1408 yilgacha
yashaydi. Ibn Arabshox shu erda ta’lim oladi, sharq tillaridan bir nechtasini
o‘rganadi, harholda Amir Temurning o‘z saroyiga bo‘lmasada, Temuriylardan
birining saroyiga yaqinroq turganligi seziladi. 1408 yildan keyin SHarq
mamlakatlari bo‘ylab ko‘p sayohat qilgach, ona shahri Damashqqa qaytadi,
so‘ngra Qohirada yashaydi va shu erda vafot topadi.

2.2. A.TEMUR TUZUKLARIDAN FOYDALANISHDA O`QITUVCHI

MAXORATI MASALALARI.
Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim muammolardan
biri-o’qituvchi va uning pedagogik maxorati muammosi hisoblanadi. Chunki,
o’qituvchida barcha pedagogik g’oyalar mujassamlangan bo’lishi, uning faoliyati
orqali bu g’oyalar amalga oshishi va hayotga tatbiq etilishi muximdir.
O’qituvchining ko’p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli,
axloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar
yotadi. Bularni amalga oshirish esa o’qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog’liq:
bolalarni o’qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta
bilish va o’tkazish, ota-onalar o’rtasida pedagogik targ’ibot ishlarini olib boorish
va hokazo. Bularning hammasi o’qituvchidan chuqur bilimga ega bo’lishni, o’z
sohasini, bolalarni sevishni talab etadi.
O’zbekiston Respublikasi oliy ta'lim konsepsiyasida mutaxassis
vazifalari quyidagicha belgilangan: …"mutaxassis o’z faoliyati, sohasidan qat'iy
nazar, ijodiy jamoalarda ishlay olish qobiliyatiga, menejment va marketing
sohalarida tayyorgarlikka ega bo’lishi, yangi texnologiyalarni joriy etishning
xo’jalik, ijtimoiy va madaniy jihatlarini aniq tasavvur qila olishi kerak". Hozirgi
zamon o’qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri – o’z kasbiga sadoqatliligi,
g’oyaviy e'tiqodliligi, o’z kasbini sevishi o’qituvchini boshqa kasb egalaridan
ajratib turadi. Chunki maktabda ta'lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib 31
borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi
shaxsiga qo’yiladigan muhim talablardan biri shuki, u o’zi o’qitayotgan
predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur.
Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o’quvchilarga
yetkaza olishi bolalarning shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi,
o’qituvchining obro’sini oshiradi. O’quvchilar o`qituvchining o’z bilimlarini
bolalarga yetkaza olishi imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning
fidoyiligini ham taqdirlashadi.
O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhim talablardan biri – bolalarni
sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir.
Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi, ularni Vatanga sodiq
fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o’qituvchi bo’la
oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga
loqayd inson haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. "Boshlang’ich ta'lim
konsepsiyasi"da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha
ta'riflanadi: "…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas,
ishtiyoq uyg’otuvchi, e'tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi". Bu
konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham
keltiriladi: "…O’zbekiston – kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy
iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi;
- bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz
asosida tarbiya qila olishi;
- nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarini, adabiy til
uslubi va me'yorini to’la egallagan bo’lishi" zarur.
O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik
odob shakllantiradi. Pedagogik odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U
o’qituvchining sabotli bo’lish, o’z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik
ta'sir o’tkazish vosita va me'yorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan
fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo’lgan o’qituvchigina sinfda
mo'tadil psixologik iqlim o’rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi. 32
Biz o`qituvchi pedagoglarga konsepsiyada qo`yligan talablardan biri:
“Bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlari-miz asosida
tarbiya qila olishi” degan talabiga asolangan xolda buyuk mutafakkir olimimiz a
A.Temurning «Tuzukot»asarida ilgari surilgan g`oylardan foydalanishda
o`qituvchi yuqorida qayd etilgan kasb malakalarga ega bo`lishini takidlagan holda
o`qituvchi asardagi g`oyalarni o`quvchilar ongiga singdirishda quydagilarga etibor
qaratish lozimligini takidlaymiz. Masalan: sindan tashqari o`qish darslari orqali
amalgam oshirish.
Kichik maktab yoshdagi qiziquvchanligi va taqlidchanligi bilan ajralib
turadi. Ular bu yoshda ko`p narsalarni bilishga, ularda ilgari surilgan g`oyalarga
amal qilishga harakat qiladilar. Shuning uchun sindan tashqari o`qishga tafsiya
etiladigan badiiy asarlar, baquvvat bo`lishi lozim.
Dunyoda necha millat, necha xalq bo`lsa, hammasining o`ziga xos turmush
tarzi, o`tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog`liq an'analari, qadriyatlari
mavjuddir. O`zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari,
ta'lim-tarbiya, madaniyat an'analari, qadriyatlari moziyning uzoq-uzoq asrlariga
borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod
kishilarining ularni chuqur bilishi ma'naviyatining mag`zi to`qligi omildir. Bu –
hamisha, hamma avlod tomonida e'tirof etilgan haqiqatdir.
Ulug‘ jahongirning hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatini o‘rganishda uning
qalamiga mansub «Temur tuzuklari» deb atalgan asarning qimmati benihoya
kattadir. «Temur tuzuklari» o‘ziga xos tarixiy asar bo‘lib, unda Amir Temurning
tarjimai holi va uning og‘ir, xavf-xatarlarga to‘liq faoliyatida yuz bergan voqealar,
yirik davlat arbobi va mohir sarkarda sifatida shuhrat topgan bu shaxsning davlat
va armiya tuzilishi hamda ularni boshqarish xususidagi fikr-mulohaza va qarashlari
o‘z ifodasini topgan.
Asar dastlab eski o‘zbek tilida yozilgan bo‘lib, sharqshunoslar N.D.MikluxoMaklay, CH. Ryo, X. Ete, CH.A.Stori va boshqa mutaxassis olimlarning so‘zlariga qaraganda, uning bir nusxasi XVII asrgacha YAman hukmdori Ja’far podshoning kutubxonasida saqlangan. Lekin afsuski, asarning asl nusxasi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. SHunday bo‘lsada, bir narsa haqiqat. «Temur tuzuklari» dastavval eski o‘zbek tilida yozilgan.
«Temur tuzuklari» XV-XIX asrlarda nafaqat oliynasab kishilar, balki butun
jahon ilm ahli o‘rtasida shuhrat topdi. Asarning qo‘lyozma shaklida xam,
toshbosma tarzida ham jahonning deyarli barcha kutubxonalarida borligi, shuningdek ko‘p tillarga — ingliz, fransuz, rus, urdu va hozirgi o‘zbek tillariga
uzluksiz tarjima qilib turilishi bunga isbot-dalildir. «Temur tuzuklari»dan nusxa
ko‘chirib tarqatish uzluksiz davom etib kelayotgani asarning hammaga manzur
bo‘lganligidan dalolat berib turibdi.
«Temur tuzuklari»ning nashrlari ham anchagina. Masalan, uning forscha
matni, tadqiqot va izohlar bilan 1783 yilda Angliyada mayor Devi tarafidan chop
etildi. 1785 va 1891 yillari mayor Devi nashri fotomexanika yo‘li bilan
Hindistonda, so‘ngra 1963 yilda Eronda chop etildi.
«Tuzuki Temuriy»ning bir kancha tillarga qilingan tarjimasi ham bor. Masalan, asarning inglizcha tarjimasi (faqat «Malfuzot» qismi) Amir Temurning tarjimai holi (uning 41 yoshigacha bayon etilgan) 1830 yili Angliyada mayor K.Styuart tarafidan, fransuzcha tarjimasi (faqat «Tuzukot» qismi) Langle tarafidan amalga oshirilib, 1787 yili Parijda chop etilgan. «Tuzuki Temuriy»niig Subhon Baxshi (Dexli, 1855) va Muhammad Fazlul-haqq (Bombay, 1908) taraflaridan amalga oshirilgan urducha tarjimalari ham mavjud.
«Tuzuki Temuriy» to‘liq ravishda Xorazm (Xiva)da Muhammad YUsuf arRojiy tarafidan 1856 - 57 yillari va Pahlavon Niyoz Devon tomonidan 1858 yili
o‘zbekchaga tarjima qilingan. Ularning birinchisi «Tuzuki Temuriy», ikkinchisi
«Malfuzot» nomi bilan ma’lum. Har ikkala nusxa shu kunlarda Sankt-Peterburg
shahrida M.E. Saltikov-SHchedrin nomidagi xalq kutubxonasida saqlanmoqda.
Asarning eski o‘zbek tiliga tarjimasining yana bir nusxasi xam bor, lekin u
to‘lik emas. Soxibqironning 39 yoshigacha bo‘lgan davri voqealarini o‘z ichiga
olgan, xolos. Tarjima Qo‘qon xoni Muhammad Alixon (1821 /22 — 1858/59)ning
topshirig‘i bilan Xo‘jand qozisi Nabijon Maxdum tarafidan amalga oshirilgan.
Keyingi yillarda «Temur tuzuklari»ning hozirgi o‘zbek tiliga qilingan to‘la
tarjimalari paydo bo‘ldi. Bu olijanob ish birinchi marta fors va arab tillari
bilimdoni marhum Alixon to‘ra Sog‘uniy tarafidan bajarildi1. SHundan keyin uning tuzatilgan to‘la nashri sharqshunos Habibullo Karomatov tarafidan
hozirlandi va kitob holiga keltirib nashr etildi1.
Asarning rus tiliga qilingan tarjimalari ham mavjud. Bulardan biri N.P.
Ostroumov rahbarligida amalga oshirilgan nashrdir. Lekin mazkur nashrning jiddiy
kamchiliklari bor. Tarjima forscha originaldan emas, balki L.Langlening
fransuzcha nashridan qilingan.
1968 yili I.M.Mo‘minov qisqa so‘z boshi bilan N.A. Ostroumov nashrini faksimils tarzida qayta chop ettirdi. Mazkur asarning N.S. Likoshin hamda V.A. Panov amalga oshirgan yana ikkita nashri ham bor. Lekin har ikkala nashr ham asarning Nabijon Mahdumning to‘la bo‘lmagan, fakat uning bir qismi — «Malfuzot»dan iborat nusxasiga asoslangan.
Endi «Temur tuzuklari» asarining muallifi va uning original yoki original
emasligi haqida. Bu masala ko‘pdan beri bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda.
Masalan, ingliz sharqshunosi E.G.Braun bilan rus sharqshunos olimi V.V. Bartold
«Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligini inkor qilibgina qolmay,
balki asarning originalligiga ham shubha bildirganlar. Lekin asarni sinchiklab
o‘rganilganda va uni Amir Temurning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga
bag‘ishlangan mashhur asarlarga, xususan Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin
Ali YAzdiylarning «Zafarnoma» asarlariga solishtirilganda, bu da’voning asossiz
ekanligi ma’lum bo‘ldi.
«Temur tuzuklari» va uning jahon kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari
haqida batafsil ma’lumot keltirgan ingliz sharqshunos olimi CH.A. Storining
mufassal katalogida «Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligi
ishonarli isbotlangan.
Asarning matni va inglizcha tarjimasini chop etgan mayor Devi va Uaytlar
asarga yozgan so‘z boshida «Temur tuzuklari» Temurning o‘z qo‘li bilan yoki
uning nazorati ostida yozilgan deb aytadilar. Mazkur so‘zboshida yana mana bularni o‘qiymiz: «Temurning o‘zi yozgan tarixi faqat o‘z avlodi uchun yozilgan.
U qanday qilib hokimiyatni qo‘lga kiritgani, siyosiy va harbiy faoliyati haqidagi
sirlar, uning boshqarish san’ati kabilarni o‘zi izohlab bergan».
SHamsiddin Somiyning o‘ta qimmatli qomusiy asarida ham «Temur tuzuklari» Amir Temur qalamiga mansubligi aniq aytilgan. Bu asarda xususan bunday deyiladi: «Temur «Tuzukot» nomli qonunlar majmuasini yozgan va unda o‘z tarjimai holini bayon etgan. CHig‘atoy tilida bitilgan bu asar fors va Evropa
tillariga tarjima qilingan».
Mualliflik xususida gapirganda shuni ham aytish kerakki, Amir Temur aslida ma’lumotli kishi bo‘lgan. Ibn Xaldun, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, SHarafuddin Ali YAzdiy singari zamondoshlarining guvohlik berishicha, Sohibqiron keng ma’lumotli kishi bo‘lib, tarix, fiqh (musulmon qonunshunosligi)ni va falsafani yaxshi bilgan. Ibn Xaldun yozadi: «Aslida u (Amir Temur — mux.) o‘ta aqlli, bilimdon, farosatli, ko‘p bahslashadigan... kishi edi». «Temur, — deb yozadi Ibn Arabshoh, — olimlarga mehribon bo‘lib, sayyi- di shariflarni o‘ziga yaqin tutardi. Ulamo va fuzaloga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan tamom muqaddam ko‘rardi... Ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu hishmat bo‘lardi».
Hofizi Abru asarida quyidagilarni o‘qiymiz: «Temur turk va eroniylarning
tarixini chuqur bilgan va amaliy jihat- dan foyda keltiradigan har qanday ilmni:
tibbiyot, ilmi nujum (astronomiya) va riyo- ziyot (matematika)ni qadrlar edi.
Ammo me’morlikka alohida e’tibor bergan... Eng murakkab qurilish ishlarini
yaxshi tu- shunar va bu ish xususida ko‘p foydali maslahatlar berar edi...».
Ilm-fanning qadriga etgan, uning rivojiga sharoit yaratgan, shu bilan birga
o‘zi ilmli bo‘lgan shunday odamning biron muhim asar yoza olishiga shubxa
bo‘lishi mumkin emas.
U yoki bu asarning originalligini tanqidiy tahlil, ya’ni o‘sha asarni o‘ziga
o‘xshash asarlarga solishtirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Agar «Temur
tuzuklari»ni Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiyning nomi yuqorida
qayd etilgan asariga yoki Amir Temur haqidagi boshqa asarlarga solishtirib
ko‘rsak, aytarli darajada xato-kamchilik topmaymiz. Amir Temur xam, farzandlari
ham bo‘lib o‘tgan tarixni, xususan, sulolalar tarixini yozishga alohida e’tibor
berganlar.
Biz yuqorida at-Turbatiyning forsiy tarjimasini SHoh Jahon o‘zi sinchiklab
tekshirib chiqqanligi, uning topshirig‘i bilan Muxammad Ashraf Buxoriy tarjimani
boshqa mo‘‘tabar asarlarga solishtirib chiqib, tuzatganini aytgan edik. Bu — Amir
Temurdan qolgan odat. Masalan, Amir Temur o‘z tarixini ishonchli manbalarga
suyanib yozishlarini talab qilgan va uni ortiqcha ta’rifu tavsiflardan xoli qilishni
buyurgan.
SHarafuddin Ali YAzdiy yozadi: «Baxshi va kotiblar mulku millat va arkoni
dav- lat ahvolida nimaiki bo‘lsa, barchasini aniqlab, to‘la-to‘kis yozib borardilar.
Har qanday vokea, o‘zgartirish kiritmay, oshirmay, kamaytirmay, ya’ni aslida
qanday kechgan bo‘lsa, o‘shanday ko‘rsatib berilsin, deb buyurilgan» .
Undan tashqari, yozilgan har bir asar musavvada (koralama — muh.)ligida
Soxibqironning o‘ziga va uning saroyidagi olimlarga bir necha bor o‘qib berilardi.
Xammaning tasdig‘idan o‘tgandan keyingina asar ko‘chirish uchun maxsus
kotiblarning qo‘liga topshirilardi. «Temur tuzuklari» ham shunday tekshirishlardan
o‘tgan, albatta.
YAna bir fakt. «Temur tuzuklari» jaxonga mashhur asar. Uning qo‘lyozma
nusxalari dunyoning deyarli barcha mamlakatlari (Hindiston, Eron, Angliya,
Daniya, Fransiya, Germaniya, Armaniston, O‘zbekiston va h.k.)ning
kutubxonalarida mavjud. Matni ko‘p marta toshbosma usulida chop etilgan. Ingliz,
fransuz, fors, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan
«Temur tuzuklari» Sohibqironning tarjimai holi, hayoti, davlati va qo‘shinining tashkil topishini o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib qolaveradi.
Amir Temurning «Tuzuklar» muallifi ekanligiga shubhani V.V. Bartold 1918
yilda chop ettirgan «Ulug‘bek va uning davri» asarida bildirgan edi. U, Amir
Temurning rasmiy istoriografiyasi (tarixnavisligy)da Sohibqironning 1360
yilgacha bo‘lgan hayotida ro‘y bergan voqealar xususida hech nima deyilmasligi
va «Qazag‘onning hukmronligi to‘g‘risida xikoyalarda Amir Temur ham, otasi
Tarag‘ay ham tilga olinmasligi» to‘g‘risidagi o‘z so‘zlarini sharh- lar ekan,
jumladan, shunday yozadi: «Amir Temurning mavhum tarjimai xoli, ma’lumki,
Amir Temurni ana o‘sha hikoyalarning hammasiga kiritadi, shuning o‘ziyoq
mazkur asar qalbakiligining eng yaxshi isbotlaridan biridir. Agar Amir Temur
chindan ham Qazag‘on janglarida qatnashganida rasmiy tarix bu haqda yozgan
bo‘lur edi».
Lekin V.V.Bartold Amir Temur tarjimai holining «qalbakiligi» to‘g‘risidagi o‘z
fikrini isbotlash uchun, yuqorida aytganlaridan bo‘lak biron-bir dalil keltirmaydi.
U, shuningdek, SHarafuddin Ali YAzdiy Amir Temur uchun tuzilgan turkiy
she’rlar solnomasi muallifi to‘g‘risida keltirgan ma’lumotlarni ham asoslamay
shubha ostiga oladi. O‘sha muallif, ko‘p voqealar, ayniqsa, faoliyatining ilk
davridagi voqealar, hodisalar Amir Temurning o‘z xoxishiga ko‘ra solnomaga
kiritilmagan, chunki ularga kitobxonlar ishonmasdi, haqiqatdan uzoq bo‘lib
tuyulardi, deb yozadi.
Amir Temurning yoshligida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarni qanday
muloxazalar asosida solnomaga kiritishga rozilik bermaganligi to‘g‘risida biz hozir
turli faraz va gumonlarga borishimiz mumkin. Lekin biz barcha e’tirof etgan
SHarafuddin Ali YAzdiydek tarixchining aytganlariga ishonmasligimiz mumkin
emas.
Bundan tashqari, Bartold, Amir Temur Qazag‘onga — Markaziy Osiyoning
Ikkidaryo oralig‘i va Afg‘onistonning shimoliy yarmini o‘z ichiga olgan shunday
yirik davlat hukmdoriga qanday qilib bunchalik yaqin bo‘lib qolganligi, 1355 yilda
hukmdor unga o‘z nevarasini turmushga berganligi to‘g‘risida mutlaqo o‘ylab
ko‘rmaydi. Agar Amir Temur Qazag‘on hayotligida Movarounnahrning yirik
harbiy-siyosiy arbobi bo‘lmagan bo‘lsa, nega endi u 1360 yil yanvarida xon
qarorgoxiga ulus o‘sha qismining hukmdori sifatida bir o‘zi keldi?
Bartold bu savollarni o‘ziga ongli ravishda, jo‘rttaga bermaydi, chunki agar
ularga javob bersa, Amir Temurning 1355—1360 yillarda Movarounnaxrning eng
buyuk arboblaridan bo‘lganligini, «Tuzuklar»ning tarjimai xol qismida berilgan
o‘sha davrlarga oid voqealarning qalbaki emas, balki haqiqiyligini, to‘g‘riligini
o‘z-o‘zidan e’tirof etgan bo‘lardi1.
Ana shundan keyin 1920 yilda ingliz sharqshunosi E.G.Braun V.V.Bartoldni
ro‘kach qilib, «Tuzuklar»ni qalbaki deb ataydi, lekin, afsuski, u ham xech bir dalilisbot keltirmaydi.
Keyinchalik V.SHBartold o‘zining 1928 yilda chop etilgan «Mir Alisher va
siyosiy hayot» nomli asarida yana shu masalaga qaytib, Temur «Tuzuklar»i
qalbaki bo‘lib, XVII asrda Hindistonda bitilgan va ular XV asrdagi Eron uchun
mutlaq xos emas», deb yozadi. Mazkur asarida V.V.Bartold Fransiya sharqshunosi
L.Buveni va rus sharqshunosi M.Nikitskiyni ular Temur «Tuzuklar»ini tarixiy
manbalar ro‘yxatiga kiritganlari uchun tanqid qiladi. Bartold bu erda ham o‘z
fikrini isbotlamaydi.
Orada ancha vaqt o‘tganidan keyin ingliz sharqshunosi CH.A.Stori V.V.Bartold va E.G.Braunning yuqorida tilga olingan ikki asarini dastak qilib, «Tuzuklar»ga ham, «Tarjimai hol»ga ham qalbaki asarlar sifatida qaralyapti», degan. SHunday qilib, ko‘rinib turibdiki, ikki ingliz sharqshunosining Amir Temurning «Tuzuklar» muallifi ekanligiga shubha bilan qarashi V.V.Bartoldning asossiz fikrlariga asoslangan. Holbuki, Evropa olimlarining asosiy ko‘pchi- ligi Amir Temur «Tuzuklar» muallifi ekaniga mutlaqo shubha qilmaydi.
V.V. Bartoldning Markaziy Osiyo xalqlarining o‘rta asr tarixini o‘rganish,
tadqid etishdagi katta xizmatlarini e’tirof qilgan xolda, shuni ham ta’kidlash
kerakki, uning ayrim cheklangan fikr-mulohazalari o‘z davridagi hukmron
siyosatga hamohang aytilganligi shubhasizdir.
Bartold fikrlari yana shuning uchun ham shubha tug‘diradiki, u SHox Jahonda nega «Tuzuklar»ni o‘zidan ikki yarim asr avval yashagan bobosi yozgan deb uqtirishga ehtiyoj tug‘ilganini isbotlashga urinib ham ko‘rmaydi. SHoh Jahonni bo‘nday deyishga nima majbur qilgan, bundan u nima manfaat ko‘rdi? SHoh Jahon aslida Hindistondan bu qadar uzoqda bo‘lgan tarixiy voqeani zamon va makon o‘lchovida qanday qilib tiklay olgan? Mo‘‘tabar manbashu- nos hisoblanmish Bartold «Tuzuklar»ni manbashunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilishga ehtiyoj ko‘rmay, siyosiylashtirilgan fikr bildirishi achinarli holdir.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining SHarkshunoslik
institutida saqlanayotgan «Tuzuklar»ning sakkiz qo‘lyozmasi (38, 1503,1989,
7783, 9386, 3717, 2730,8201) tahlili shuni ko‘rsatdiki, matn forscha bo‘lishiga
qaramay, unda XVII asrga emas, balki XV asrning birinchi yarmiga xos turkiy
so‘zlar ko‘plab uchraydi. Bundan tashqari, harbiy tarixchilar (jumladan,
M.M.Ivaninning) tadqiqotlari «Tuzuklar» Amir Temur davri uchun xosligini
ko‘rsatdi1.


XULOSA
Kichik maktab yoshidagi bolalarni milliy qadiryatlarimiz asosida axloqiy
tarbiyalash muxim pedagogik muammo xisoblanadi. Malakaviy bitiruv ishini yozar
ekanmiz o`quvchilarning axloqiy jixatdan tarbiyalshda xalqning boy pedagogik
merosiga murojat qilish, bugungi kunning muxim muammolaridan biri ekanligiga
yana bir bor amin bo’ldi m.Bu muammolarni xal qilishda ta`lim hamda tarbiyaviy
jarayonlarni to`gri tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ana shu omillarda biri
xalqimizning faxri bo`lgan Amir Temurning xayoti va ijodiy faoliyati haqida
xikoya qiluvchi, xikoyat va rivoyatlar bo`lsa, ikkinchisi Soxibqironniong
“Tuzuklarida” bayon etlgan pant nasixatlardir. Shuning uchun biz Amir Temurning
o`qituvchi tarbiyachilarga quydagi ish shakillarini taklif qilamiz.
Mazkur mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin ko‘payib jahon tarix
adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi. Amir Temurning buyuk, betakror
va yorqin shaxsi, qudratli, irodasi va keng qamrovli harakatlari dovrug‘i o‘z
ta’sirini yanada kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi millionmillion halq ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi. Buyuk davlat arbobi,
tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va diplomat sifatida Amir Temurning hayoti
va faoliyati biz yuqorida kayd etganimizdek, dunyo olimlarning diqqat e’tiborida
bo‘lib kelmoqdi. Bu borada rus va sho‘rolar davri temirshunosligida Amir Temur
shaxsi va uning tarixdagi o‘rniga ziddiyatli bir yoqlama yondashuvlar namoyon
bo‘ldi. Xorijiy ilmiy adabiyotga kelganda, Evropa olimlarining Amir Temur shaxsi
va uning faoliyatiga qiziqishi bundan 400 yil avval boshlangan edi. 1996 yil
boshlarida Parijda chet el tadqiqotchilarining Amir Temur va Temuriylar haqidagi
tadqiqotlar bibliografiyasi e’lon qilingan ro‘yxatga 450 dan ortiq asar kiritilgan
edi. O‘shandan buyon o‘tgan vaqt mobaynida yana 50 dan ziyod tadqiqot
mavjudligi aniqlandi.
Amir Temur kabi ulug‘ zot shaxsi bilan bog‘liq afsona, rivoyat va
hikoyatlarda uning «xalq nazaridagi suyukli qahramon va adolatli podshoh»
bo‘lganligi, voqealar tavsifida haqiqat va afsonaviylikning chambarchas bog‘lanib
ketishi, xalqimizning avvalgi azim qurilishlarini Amir Temur nomi bilan bog‘lab
kelayotganligi xalqimizning Sohibqiron haqidagi xotirasi boqiy ekanidan dalolat
beradi.
Xullas, Amir Temur davri tarixnavisligi qudratli hukmdorning, jahon
taraqqiyotiga qo‘shgan munosib hissasi to‘g‘risida muayyan xulosa chiqarish
imkonini beradi.
TAVSIYALAR
1. Temur tuzuklaridan ta`lim-tarbiya jarayonida foydalanishga doir ilg`or
boshlang`ich sinf o’qituvchilarining ish tajribalarini umumlashtirish talabga
muvofiq.
2. O’qituvchilar e`tiborini sinf va maktabdan tashqari ishlarda Temur tuzuklari
mazmunini yoritib berishga qaratish lozim.