|
E'tibor bering!
Hayvon va inson organizmida ba'zi □ -aminokislotalar sintez qilinmaydi. Ularning organizmdagi rolini boshqa aminokislotalar bajara olmaydigan aminokislotalar deyiladi. Bularga valin, leytsin, izoleytsin, treonin, metionin, lizin, fenilalanin va triptofanlar kiradi. Bu aminokislotalar inson organizmiga ovqat bilan birga kirishi zarur. Ovqatda bunday aminokislotalarning yetishmasligi tufayli inson turli ojir
kasalliklarga yo‘liqishi mumkin. Shu sababli ovqatni to‘jri tashkil etishga e'tibor berish kerak.
Peptidlar va oqsil moddalar. Peptidlar deb, oqsillarning asosini tashkil etuvchi, ikki yoki undan ortiq aminokislotalarni polikondensatlanishidan hosil bo‘lgan moddalarga aytiladi. Ular ikki aminokislota qoldijidan tashkil topgan bo‘lsa- dipeptid, uchtadan- tripeptid va xakozo deyiladi.
Masalan:
NH2-CH2-COOH + HNH-CH-COOH + HNH-CH-COOH
CH3 CH2OH
glitsin alanin serin
NH2-CH2CO-NH-CH-CONH-CH - COOH
CH3 CH2OH
glitsil-alanil-serin (tripeptid)
Oqsillar б-aminokislotalaming qoldiqlaridan tashkil topgan tabiiy yuqori molekulyar (biopolimer), murakkab tuzilishli organik birikmalardir. Oqsillar barcha o‘simlik va hayvon organizmi uchun juda zarur moddalardan biridir. Ular barcha tirik organizmlarning xujayra va to‘qimalari tarkibida bo‘lib, muhim hayotiy rol o‘ynaydi.
Oqsillar tarkibiga asosan 4ta element kiradi: uglerod, vodorod, kislorod va azot. Ba'zi oqsillar tarkibiga S, P, Fe va boshqa elementlar ham uchraydi. Oqsillarning gidrolizi natijasida ko‘pincha 20 xil aminokislota hosil bo‘ladi.
Agar oqsil moddalar gidrolizlanganda oxirgi mahsulot sifatida faqat aminokislotalar hosil bo‘lsa bunday oqsillar-proteinlar deyiladi. Bundan tashqari murakkab oqsillar-proteidlar ham bo‘lib, ularning tarkibiga б-aminokislotalar-dan tashqari boshqa organik va anorganik moddalar ham kiradi. Oqsil tarkibiga kiruvchi б-aminokislotalar o‘zaro peptid bog'i -NH-CO- bilan bog'langan bo‘ladi. Oqsil moddalarining tuzilishini o‘rganish va sintezini amalga oshirish XX asrning yarimidan kuchaydi. Hozirda oqsillarning birlmchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi strukturalarini aniqlash va sintez qilishda ko‘pgina muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi.
Hozirda oqsil kimyosi oldida turgan asosiy vazifa laboratoriya sharoitida yoki kimyo sanoatida oqsillarning sintezini amalga oshirishdir. Bu juda murakkab masala. Bu muammo xal bo‘lsa, butun insoniyat muqarrar uluj yutuqqa ega bo‘ladi. Chunki bu masala yechilganda tibbiyot, texnik va boshqa sohalarda qo‘llaniladigan nihoyatda katta boylik yaratiladi. Oziq-ovqatni biokimyoviy va sintetik usullarini hosil qilish muammosi yechiladi.
O‘simlik oqsillari, hamda oziqa oqsillarni o‘rganishda o‘zbek kimyogarlari professorlar F.X. Yo‘ldoshev, A.P. Ibragimov, T.Yu. Yunusov va boshqalarning xizmatlari katta.
® Bilasizmi?
Birlamchi strukturasi birinchi bo‘lib aniqlangan oqsil- insulin hisoblanadi(1954). Insulin molekulasi ikki polipeptid zanjiridan iborat bo‘lib, ularning birida 21ta,
ikkinchisida 30ta aminokislota qoldiji mavjud. Uning sintezini amalga oshirishda birinchi polipeptid zanjirini hosil qilish uchun 89ta reaksiya, ikkinchisi uchun 138ta reaksiya o‘tkazishga to‘jri kelgan.
Olimlarning fikricha yaqin 10-20 yildan keyin yuqori sifatli oqsillar sintez qilishga qobil sun'iy bakteriyalar yaratiladi, ularning yordamida istalgancha yuqori sifatli oqsillar (sun'iy oziq moddalar) tayyorlash imkoniyati tujiladi.
Muammoli vaziyat savol va topshiriqlar:
Uchta turli aminokislotalardan nechta tripeptid hosil qilish mumkin?
Oqsillarni sintez qilishda qanday muammolar mavjud? Hozirgi kunda kimyogarlar bu muammoni qanday yechmoqdalar va qanday yutuqlarga erishdilar?
Yaqin kelajakda olimlar bu sohada qanday amaliy muammoni yechishmoqchi?
Bu muammoli savollarning yechimini manbalar 2,3, va 8 larni o‘rganish orqali topasiz.
Nazorat savollari va mashqlar.
Qanday birikmalarga aminlar deyiladi?
Aminlarning muhim kimyoviy xossalarini keltiring.
C4H11 N formulaga muvofiq keladigan barcha aminlarning tuzilish formulalarini yozing va nomlang.
N.N. Zinin reaksiyasi tenglamasini yozing.
Karbamid qanday birikma? Uning olinishi va qishloq xo‘jaligida ishlatilinishi. Aminokislotalar deb qanday birikmalarga aytiladi?
Aminokislotalarning amfoterlik xossasini ifodalovchi reaksiyalar tenglamasini yozing.
Sintetik poliamid tolalar va ularning ishlatilinishi.
Oqsillarning tabiatda tarqalishi va ularning biologik ahamiyati.
Oqsillarga xos qanday sifat reatsiyalarini bilasiz?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
