Мавзу: Акциз солиƒи ва унинг бюджет даромадини шакллантиришдаги тутган урни

3.2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aktsiz solig’ini 
hisoblash va budjetga to’lash mexanizmini takomillashtirish. 
Respublikamiz 
soliq 
tizimini 
isloh 
qilishda 
aktsiz 
solig’ini 
takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. So’nggi yillar davomida aktsiz 
solig’i borasida amalga oshirilgan o’zgarishlar shubhasiz, respublika soliq 
tizimini samarali tashkil etish uchun xizmat qilib kelmoqda. Bu borada aktsiz 
solig’i qo’llaniladigan tovarlarning keskin kamaytirilishi bilan birga, so’nggi 
yillarda aktsiz solig’i stavkalarining qat’iy miqdorlarini qo’llanilishi va 2008 
yildan e’tiboran aktsiz solig’ini hisoblash mexanizmiga kirtitilgan o’zgarish 
mazkur soliqni ancha soddalashtirishga va erkinlashtirishga, eng asosiysi soliq 
yukini yashiringan qismini oshkora qilib belgilanganligi bilan ahamiyatlidir. 
2008 yil 1 yanvardan aktsiz solig’i bo’yicha respublikamizda ishlab 
chiqarilgan mebellar, billurdan tayyorlanadigan buyumlar, video va audio 
uskunalariga aktsiz solig’i bekor qilindi. Alkogol va tamaki mahsulotlari 
bo’yicha aktsiz solig’i stavkalari birxillashtirildi. 
Aktsiz solig’ining oxirgi to’lovchisi xaridor - iste’molchi uchun bu 
soliqning qanday holda narxda aks etishi farqi yo’qdek hisoblanadi, bunda narx 
albatta ancha oshadi. Ikkinchidan, agar korxona mahsuloti tannarxi aktsiz solig’i 
hisobiga oshsa-yu, lekin foydaning (shu mahsulotdan keladigan) mutlaq 
summasi o’zgarmasa, ya’ni rentabellikka, aktsiz solig’i (tannarxga kiritilgani) 
hisobiga pasaysa bu ham korxona moliyaviy holatiga salbiy ta’sir qilmagan 
bo’ladi. 
Aktsiz solig’i iste’molga soliq hisoblangani uchun korxonalar moliyaviy 
axvoliga ta’sir qilmasligi kerak. Kuchli iqtisodiy raqobat sharoitida narxlarning 
oshishi juda qiyin bo’ladi. Shunday sharoitda aktsiz solig’ining o’rnatilishida 

---

51 
soliqning bir qismi mahsulot ishlab chiqaruvchi zimmasiga tushishi mumkin, 
lekin birinchi navbatda bozordagi talab va taklif qonuni asosida harakat kiladi.
Egri soliqlar tizimida aniq masalalar shu soliq xususiyati va vazifalaridan 
kelib chiqkan holda hal etilishi kerak, balki bu soliq turiga unga xos bo’lmagan 
boshqa vazifani qo’llash bilan emas. Faqatgina shunda egri soliqlar tizimini bir 
qolipga keltirish mumkin. Shuning uchun aktsiz solig’i doirasida yangiliklar 
kiritish kerak, ya’ni stavkalarni belgilashda tovarlarning talab egiluvchanligiga 
e’tibor berish, qat’iy aktsizosti tovarlar ro’yxatini belgilash kabilar. Boshka 
mamlakatlar bilan savdo aloqalariga ega ekanmiz, shu nuqtai nazardan ham 
aktsizlarda yangilik qilish darkordir. Shular bilan bir qatorda mamlakat 
ichkarisida ishlab chiqarilayotgan tovarlar himoyasi uchun, masalan, video va 
audio apparaturalar, avtomobillar kabi tovarlarga nisbatan soliq va bojxona 
nazoratini o’rnatish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 
Soliq mexanizmining fiskal vazifasidan foydalangan holda bir qancha 
makroiqtisodiy muammolarni hal etishga erishiladi va shu munosabat bilan 
aktsiz solig’ining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri belgilanadi. Masalan, 
eksportga chiqariladigan ayrim tovarlarni aktsiz solig’idan ozod qilinishi xam 
korxonalarni tashqi iqtisodiy faoliyatlarini oshirishga, jaxon talablariga javob 
beradigan mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirishga va erkin 
almashtiriladigan valyutani mamlakatga jalb qilishga olib keladi. 
Aktsiz solig’ini tartiblashdagi asosiy muammo bo’lib, aktsiz solig’iga 
tortiladigan tovarlar va mahsulotlar ro’yxatini aniqlashdagi muammolar 
hisoblanadi, ya’ni har yilda bir xil tovarlar bu ro’yxatga qo’shilib, yana 
chiqariladi. Bizning fikrimizcha aktsiz solig’iga tortiladigan tovarlarning 
mustahkam turini aniqlab olish zarur. 
Aktsiz solig’iga tortiladigan tovarlarga soliq stavkalarini belgilashda ham 
ancha kamchiliklar mavjud.