|
Xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy tashkil etish masalalari
Xizmat ko‘rsatish tizimlarini hududiy tashkil etish bu, avvalo, ularning markazlarini xizmat ko‘rsatish darajalari va toifasiga, aholi manzilgoxlarining katta-kichikligi va zichligiga, xizmat ko‘rsatish zonasining demografik saloxiyatiga,aholi joylashuvi tizimining rivojlanganlik darajasiga bog‘liq.
Aholiga xizmat ko'rsatish sohalarini hududiy tashkil etish masalalari ularni geografik jihatdan tadqiq etishning negizini tashkil qiladi. Muayyan bir vaqt va hududda xizmatlarning tuzilishi va hududiy tizimlarini uyg'unligini xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy tashkil etilishi sifatida tushunish mumkin.
Xizmat ko'rsatish sohalarini hududiy tashkil etish jarayonlari bir vaqtning o‘zida ham ularning joylashuvi (zamonaviy holati)ni hamda rivojlanishi, o‘zgarishi jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Xizmat ko'rsatish sohalarini rivojlanishida eng avvalo aholining xizmatlarga bo’lgan ehtiyojlari va ularni qondirishda muayyan bir hudud yoki mamlakatning imkoniyatlari muhim ahamiyatga ega.
Aholiga xizmat ko'rsatish geografiyasining asosiy vazifasi xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy tashkil qilishning mohiyatini ochib berish va qonuniyatlarini aniqlashdan iboratdir.
Xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy tashkil etish tushunchasining mohiyati ilk bor V.V.Pokshishevskiy, S.A.Kovalev, Y.G.Sauslikinlar to’lonidan ochib berilgan. Jumladan. Y.G.Saushkin xizmat ko‘rsatish sohalarining hududiy tashkil
Etilishi, avvalo ularning «nuqtalar»ni o‘zaro va aholi manzilgoxlariga nisbatan, kishilarning kundalik muntazam harakat yo‘nalishiga mos ravishda joylashuvi va boshqalarda namovon bo’lishi, bu «nuqta»larning yig‘indisi aholining ehtiyojlarini to’la qondirishi ma’nosida tushunadi.
Aholiga xizmat ko‘rsatish muassasalari to’ri va tizimlarini hududiy tashkil etilishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
Iqtisodiy omillar (mintaqa, mamlakat yoki aholi manzilgohining iqtisodiy geografik o‘rni, xo‘jalik ixtisoslashuvi, regionning iqtisodiy taraqqiyot darajasi,yirik sanoat korxonalarining mavjudligi, aholining bandlik tarkibi, daromadlari, xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlanganlik darajasi va moddiy -texnik asosi.
Ijtimoiy omillar aholining sotsial va kasbiy tarkibi, ma’lumot ko’rsatkichi, urbanizatsiya darajasi, shahar va qishloq turmush tarzi, aholining mehnat sharoitlari va tavsifi, salomatlik holati, sanitariya madaniyati darajasi.
Demografik yoki «iste’molchi» omili (aholi soni va uning tadrijiy o'zgarishlari, aholining takror barpo bo’lishi darajasi, aholining jins-yosh tarkibi, oilalar soni, tarkibi, katta-kichikligi va ulardagi bolalar soni, aholi migratsiyasi).
Mehnat resursiari omili (xizmat ko’rsatish sohalarida bandlar soni, ularning jins-yosh tarkibi, m a’lumot darajasi, alohida xizmat ko‘rsatish turlariga kadrlar tayyorlash imkoniyatlari).
Aholi joylashuvi (aholi zichligi, shahar va qishloq aholisi, aholi manzilgohlari, ularning turlari va katta-kichikligi, aholi manzilgoxlarining zichligi, ular orasidagi o‘zaro masofa, xizmat ko'rsatish markazlari sifatidagi shaharlarning uzoq-yaqinligi).
Transport omili (hududning transport aloqalari bilan ta’minlanganlik darajasi, xizmat ko‘rsatish markazlari va shaharlarning transport qulayligi, qishloqlaming transport bilan ta’minlanganlik holati).
Tabiiy-geografik omillar xizmat ko‘rsatishni rivojlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, muayyan bir joyning rekreatsiya resursiari shu joyda sanatoriya-kurort xizmatini tashkil bo‘lishiga va turizm markazlarini vujudga kelishiga bevosita ta’sir ko‘rsatsa, iqlim omili esa kasallanish-tibbiy xizmat ko‘rsatish yoki iqlim uy-joy, kiyim-bosh xizmat ko‘rsatish ko‘rinishida bilvosita
ham ta’sir ko'rsatadi.
Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari va ularning muassasalarini hududiy tashkil etishning omillari orasida, ayniqsa aholi va uning joylashuvi xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Chunki, bir tomondan aholi ham xizmat ko‘rsaluvchi ham iste’molchi bo’lsa, ikkinchi tomondan xizmat ko‘rsatish muassasalari bevosita aholi manzilgoxlarida joylashtiriladi.
Ma’lumki, yirik xizmat ko'rsatish muassasalari aholi gavjum hududlarda joylashtiriladi. Mahsuloti sifatli, xizmat ko’rsatish darajasi yuqori va tartibli tarzda tizimlashtirilgan xizmat ko'rsatish muassasalardan ko‘pchilik foydalanadi. Ularning ta’sir kuchi xizmat ko‘rsatish radiusi orqali ifodalanadi hamda uni hisoblashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Xizmat ko’rsatish muassasalarining xizmat radiusi nisbiy hisoblanadi. Chunki, ko‘p kuzatilganidek, qishloq tumanlarida istiqomat qiluvchi aholi tuman markazi va tuman hududidagi muassasalardan ko‘ra, viloyat markazi yoki yaqin atrofdagi yirik shaharlardagi xizmat ko‘rsatish muassasalaridan foydalanadi. Lekin, har bir narsada tartib va hisoblilik bolganidek, muassasalar joylashuvi va radiusi ham muhim. Bunda ma’lum hudud maydoni va muassasalar soni aniqlanadi. Shunda hudud bo'yicha har bir xizmat ko‘rsatish muassasasining o ‘z ta’sir doirasidagi radiusi kelib chiqadi.
Masalan, Gavayi orollarida joylashgan Gonolulu shahrining
Do'stlaringiz bilan baham: |
