Mavzu: Aholi statistikasi Bajardi: dbg’I-70 guruh talabasi Maxamadaliyeva Mahliyoxon Mundarija

Mavzu: Aholi statistikasi

Bajardi: DBG’I-70 guruh talabasi Maxamadaliyeva Mahliyoxon

Mundarija:

1

2

KIRISH

Aholi statistikasi – ijtimoiy-iqtisodiy statistikaning eng qadimgi va muhim tarkibiy qismi bo’lib, u aholi yashash sharoitida yoki hayotida yuz bergan demografik hodisa va jarayonlarni statistik hisobga olish va tahlil qilish usullarini ishlab chiqadi va amaliyotda qo’llaydi.

Har qanday davlat (tuzum)ning aholisi o’z tarkibi bo’yicha har xil bo’ladi va vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi. Shuning uchun aholining rivojlanish qonuniyatlari, uning tarkibini o’zgarishi va uning ko’p tomonlari konkret tarixiy sharoitlarni hisobga olgan holda o’rganilishi kerak.

1. Aholi soni va tarkibi statistikasi

Makroiqtisodiy statistika sotsial salohiyat (resurslar)ni o’rganishni aholi sonini o’rganishdan boshlaydi. Aholi sonini aniqlash manbai bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• vaqt-vaqti bilan o’tkazilib turiladigan aholi ro’yxati;
• aholining tabiiy o’sishi yoki kamayishi bo’yicha ma’lumotlar;
• aholining mexanik harakatlari bo’yicha ma’lumotlar.

Aholining

Aholining

F

Aholining

Aholining

S

Ana shu hisobga olish va oldin o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlariga statistik ishlov berish asosida har yili hisob-kitob qilish yo’li bilan butun mamlakatdagi va ayrim viloyat, tuman hamda shahar va qishloq aholisining umumiy soni quyidagicha aniqlanadi:

Ana shu hisobga olish va oldin o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlariga statistik ishlov berish asosida har yili hisob-kitob qilish yo’li bilan butun mamlakatdagi va ayrim viloyat, tuman hamda shahar va qishloq aholisining umumiy soni quyidagicha aniqlanadi:

A=A0+(TS-O’S)+(KLS-KTS)

Bu yerda: A0 - aholining yil boshidagi soni; TS - Joriy yilda tug’ilganlar soni; O’S - Joriy yilda o’lganlar soni; KLS - Joriy yilda kelganlar soni; KTS - Joriy yilda ketganlar soni.

Toshkent shahri aholi statistikasi ko’rsatkichlari

№	Ko’rsatkichlar (yil boshiga)	2014	2015	2016	2017	2018	2019
1	Doimiy aholi soni, ming kishi	2352,9	2371,3	2393,2	2424,1	2464,9	2509,9
2	Tug’ilganlar soni	42225	42802	43879	43150	45548
3	O’lganlar soni	16194	16346	16517	16361	15745
4	Ko’chib kelganlar soni	15257	12561	17983	24562	25473
5	Ko’’chib ketganlar soni	22915	17110	14375	10564	10240
6	Tuzilgan nikohlar soni	19264	18991	18988	19149	20302
7	Ajralishlar soni	5100	5089	4378	3571	4292
8	Aholi zichligi	7044,6	7099,6	7165,2	7257,9	7380,0	7514,9

Shahar aholisining umumiy sonini topish uchun aholining yil boshidagi soniga Joriy yilda tug’ilganlar soni va Joriy yilda o’lganlar soni o’rtasidagi farq hamda Joriy yilda kelganlar soni va Joriy yilda ketganlar soni o’rtasidagi tafovutlar qo’shiladi.

Shahar aholisining umumiy sonini topish uchun aholining yil boshidagi soniga Joriy yilda tug’ilganlar soni va Joriy yilda o’lganlar soni o’rtasidagi farq hamda Joriy yilda kelganlar soni va Joriy yilda ketganlar soni o’rtasidagi tafovutlar qo’shiladi.

2018 yil uchun shahar aholisining umumiy sonini yuqoridagi Toshkent shahri statistikasi ma’lumotlariga asosan hisoblab ko’ramiz:

A = 2464900 + (45548 – 15745) + (25473-10240) =

= 2464900 + 29803 + 15233 =

= 2509936

Bunday hisoblashlarni shahar va qishloq, jins va yosh miqyosida ham bajarish mumkin.

Bunday hisoblashlarni shahar va qishloq, jins va yosh miqyosida ham bajarish mumkin.

Ro’yxat o’tkazish va joriy hisoblashlar yordamida aholi soni odatda yil boshidagi sana bilan aniqlanadi. Biroq ma’lum sanada aniqlangan aholi soni makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash uchun qo’l kelmay qoladi. Masalan, jon boshiga to’g’ri kelgan yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi daromad kabi ko’rsatkichlar aholining yil boshidagi yoki yil oxiridagi soniga asoslanib emas, balki uni o’rtacha soniga asoslanib hisoblanadi.

Aholining o’rtacha sonini aniqlashda turlicha metodlardan foydalanish mumkin.

Aholining o’rtacha sonini aniqlash

1. Agar aholi soni faqatgina yilning boshi va oxirida keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni oddiy arifmetik formula yordamida hisoblanadi:

Bu yerda: А - aholining o’rtacha soni; A0 - aholining yil boshidagi soni; A1 - aholining yil oxiridagi soni.

2. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi:

Agar aholi soni bir necha yillar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lib, ja’mi yillar bo’yicha aholining o’rtacha sonini aniqlash lozim bo’lsa, bunday hollarda ham o’rtachani aniqlash o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi.

Agar aholi soni bir necha yillar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lib, ja’mi yillar bo’yicha aholining o’rtacha sonini aniqlash lozim bo’lsa, bunday hollarda ham o’rtachani aniqlash o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi.

2. Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar bo’yicha teng bo’lmagan intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha tortilgan arifmetik formula yordamida hisoblanadi:

Bu yerda: А - yonma-yon keltirilgan aholi sonining o’rtachasi; t - vaqt oralig’i (oy, kun va h.k.)

Masalan: 2014-2018 yillar uchun aholining jami yillar bo’yicha o’rtacha sonini aniqlash uchun o’rtacha xronologik formuladan foydalanamiz:

Masalan: 2014-2018 yillar uchun aholining jami yillar bo’yicha o’rtacha sonini aniqlash uchun o’rtacha xronologik formuladan foydalanamiz:

Ā = (½*2352,9 + 2371,3 + 2393,2 + 2424,1 + ½*2464,9)/5-1=

= (1176,45 + 7187,6 + 1232,45)/4 =

= 9596,5/4 = 2399,125

Demak, Toshkent shahrida 2014-2018 yillar uchun aholining jami yillar bo’yicha o’rtacha soni o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanganda 2399,125 ming kishiga teng bo’ldi, ya’ni 2 399 125 kishi.

2. Aholi harakati statistikasi

Aholining harakati ko’rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi ikki guruh ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi:

1.

2.

O’zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o’suvchi mamlakatlar qatoriga kiradi. Bunga quyidagi omillar katta rol o’ynab keldi: aholining jinsiy nisbati va yosh tarkibida mavjud bo’lgan ustunlik; bu omil nikohlanish uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takror barpo qilishda ishtirok etuvchilar salmog’ini oshiradi; nikohlanish darajasining sobiq umumittifoq o’rtacha ko’rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylanmagan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog’ining ozligi: nisbatan barvaqt uylanish va turmushga chiqish odati; aholining tabiiy faolroq ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog’ini yuqoriligi; mahalliy aholi o’rtasida migratsiya harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayollarning farzand ko’rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an’anaga aylangan serfarzandlik udumi; mahaliy millat ayollari anchagina qismining ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madaniyatning nisbatan pastligi va dinni taassuf ta’siri ostida homila sun’iy cheklash usulining uncha keng tarqalmaganligi.

O’zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o’suvchi mamlakatlar qatoriga kiradi. Bunga quyidagi omillar katta rol o’ynab keldi: aholining jinsiy nisbati va yosh tarkibida mavjud bo’lgan ustunlik; bu omil nikohlanish uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takror barpo qilishda ishtirok etuvchilar salmog’ini oshiradi; nikohlanish darajasining sobiq umumittifoq o’rtacha ko’rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylanmagan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog’ining ozligi: nisbatan barvaqt uylanish va turmushga chiqish odati; aholining tabiiy faolroq ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog’ini yuqoriligi; mahalliy aholi o’rtasida migratsiya harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayollarning farzand ko’rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an’anaga aylangan serfarzandlik udumi; mahaliy millat ayollari anchagina qismining ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madaniyatning nisbatan pastligi va dinni taassuf ta’siri ostida homila sun’iy cheklash usulining uncha keng tarqalmaganligi.

Aholi harakati ko’rsatkichlari

Aholi harakati ko’rsatkichlarini Toshkent shahri misolida ko’rib chiqamiz:

Aholi harakati ko’rsatkichlarini Toshkent shahri misolida ko’rib chiqamiz:

1. Tug’ilish koeffitsiyenti:

Buning uchun bizga 2018 yilda tug’ilganlar soni - 45548 va aholining 2018 yil uchun o’rtacha soni ko’rsatkichlari zarur bo’ladi.

Ā(2018) = (2 464 900 + 2 509 900)/2 =

= 4 974 800/2 = 2 487 400

Kt = (45 548 * 1 000)/2 487 400 = 18,3

Javob: 2018 yilda Toshkent shahrida tug’ilish koeffitsiyenti 18,3 ‰ ga teng.

2. O’lish koeffitsiyenti:

2. O’lish koeffitsiyenti:

Ko’ = (15 745 * 1 000)/2 487 400 = 6,3

3. Mutloq tabiiy o’zgarish:

∆TK = T – O’ = 45 548 – 15 745 = 29 803

4. Tabiiy o’zgarishi koeffitsiyenti:

Kto’ = 18,3 – 6,3 = 12 yoki

Kto’ = ((45 548 – 15 745) * 1 000) / 2 487 400 =

= 29 803 000 / 2 487 400 = 12

Izoh: Toshkent shahri aholisi to’g’risida ma’lumotlar www.stat.uz saytidan olingan.

MEXANIK HARAKAT KO’RSATKICHLARI

1. Kelganlar koeffitsiyenti:

KKel = (25 473 * 1 000)/2 487 400 = 10,2

2. Ketganlar koeffitsiyenti:

KKet = (10 240 * 1 000)/2 487 400 = 4,1

3. Mutloq mexanik o’zgarishi:

∆MO’ = 25 473 – 10 240 = 15 233

4. Mexanik o’zgarishi koeffitsiyenti:

Kmo’ = (15 233 * 1000)/2 487 400 = 6,1

Kmo’ = 10,2 – 4,1 = 6,1

Xulosa

Aholi statistikasiga doir hisob-kitoblar yordamida biz har yili butun mamlakatdagi va ayrim viloyat, tuman hamda shahar va qishloq aholisining umumiy soni, undagi o’zgarishlar kabi axborotlarni hosil qilamiz. Makroiqtisodiy tahlil ko’rsatkichlarida aholi soni, undagi o’zgarishlar muhim ahamiyat kasb etadi. Aholi statistikasida aholi harakat ko’rsatkichlari 2 turga: tabiiy harakat ko’rsatkichlari hamda mexanik harakat ko’rsatkichlariga bo’linar ekan. Ushbu ko’rsatkichlarni Toshkent shahri aholisining 2018 yildagi holati misolida ko’rib chiqdim va ma’lum qiymatlar hosil bo’ldi, ya’ni Toshkent shahrida shahar aholisining umumiy soni – 2 509 936 kishiga, 2014-2018 yillar uchun aholining jami yillar bo’yicha o’rtacha soni 2 399 125 kishiga, tug’ilish koeffitsiyenti 18,3 ‰ , O’lish koeffitsiyenti 6,3‰, Tabiiy o’zgarishi koeffitsiyenti 12‰, Mutloq tabiiy o’zgarish 29803 taga, Kelganlar koeffitsiyenti 10,2‰, Ketganlar koeffitsiyenti 4,1‰, Mexanik o’zgarishi koeffitsiyenti 6,1‰, Mutloq mexanik o’zgarishi 15233 taga teng ekanligi ma’lum bo’ldi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

• X.Shodiyev, Y.Abdullayev, Z.Toshmatov, M.Xamroyev, X.Xo’jaqulov, T.Boltayev, R.Urunov “Statistika” darslik, Toshkent moliya instituti 2004
• www.stat.uz
• www.arxiv.uz