|
Iqtisodchilar shaxsiy daromad manbalarini turlicha talqin
qiladi, biroq umumiy xulosa shuki, har bir ishlab
chiqarish omili shaxsiy daromadlarning muayyan turi bilan
bog’liq. Omillar nazariyasiga muvofiq asosiy ishlab
chiqarish omillari quyidagilardir: tabiiy boyliklar (yer va
tabiiy
boyliklar);
investitsiya
boyliklari;
mehnat; tadbirkorlik faoliyati. Har bir sanab o’tilgan
omillarga daromad - renta, foyda, ish haqi, tadbirkorlik
daromadining boshlang’ich shaklini oladi. Shu bilan birga,
har bir omilga daromad, nazariyaga muvofiq, korxona
tomonidan mahsulot sotilgandan keyin olingan daromadga
bu omilning qo’shgan oxirgi hissasiga tengdir. Faqat oxirgi
ishlab
chiqarish
nazariyasidan
kelib
chiqqan
holda, amalda daromadlarning bunday taqsimlanishi
haqiqatan bo’lishi mumkinemas, chunki:
bozordagi takomillashmagan raqobat tufayli olinadigan
daromad miqdori ishga solingan omilning mahsulot
chiqarishga qo’shgan ulushini ko’pincha aks ettirmaydi;
boyliklarni jamiyat a`zolari o’rtasida taqsimlashda har
doim tengsizlik va adolatsizlik mavjud bo’ladi, bu shaxsiy
daromadlarni oxirgi unumdorlik nazariyasiga qat`iy
muvofiqlikda taqsimlashda yo’l qo’yib bo’lmas keskin
qarama-qarshiliklarga olib keladi; har qanday taraqqiy
topgan jamiyatda daromadlarni shakllantiruvchi ishlab
chiqarish omillari egalarining soni jamiyat a`zolari
sonidan kamroq bo’ladi. Jami daromadlar shaxsiy
iste`molga
shaxsiy
yordamchi
xo’jalikdan
natural
tushumlar qiymatini va aholiga ijtimoiy fondlar hisobiga
bepul va imtiyozli xizmatlar qiymatini
hisobga olgan holda kirimning barcha manbalari bo’yicha
pul daromadlarining umumiy yig’indisidir. Fuqarolar
daromadlari
darajasi
ular
farovonligining
muhim
ko’rsatkichidir. U jamiyatning har bir a`zosining dam
olish, bilim olish, sog’liqni saqlash, zaruriy ehtiyojlarini
qondirish imkoniyatlarini belgilaydi. Undan tashqari, oila
daromadlari haqidagi ma`lumotlarni umumlashtirish
mamlakat
iqtisodiyotidagi
holat
haqida
eng qimmatli axborot beradi va uning iqtisodiy-
siyosiy kelajagini bashorat qilishga yordam beradi.
Shuning
uchun
iqtisodchilar
aholi
daromadlari
shakllanishini doimiy kuzatib boradi.
Aholining daromadlari darajasini oshirishda aholining ish
bilan bandligi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Nazarimizda, ish bilan bandlikni takomillashtirish
bo’yicha dasturlarning moliyaviy ta`minoti muammosi o’z
echimini topishi kerak. Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni moliyaviy ko’llab-quvvatlash ham to’gridan-
to’gri, ham bilvosita mablag’ bilan ta`minlash yo’li bilan
respublika va mahalliy byudjetlarning mablag’larini,
jamoat jamg’armalari mablag’larini jalb etish, tijorat
banklari tomonidan kredit investitsiyasi berish, chet el va
tadbirkorlik sarmoyasiniinvestitsiya jarayoniga jalb etish,
shuningdek,
xususiy
xayr-ehson
va
qonunchilikdata`qiqlanmagan boshqa manbalar hisobiga
amalga
oshirilishi
lozim.
Aholining turmush sharoitini oshirish, bilim olish
imkoniyatlarini
kengaytirish,
salomatligini mustahkamlashm ishchi kuchi sifatida
ijtimoiy
foydali
mehnatda
ishtirok
etish
salohiyatini
yuksaltirish
davlatimiz
ijtimoiy
siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan hisoblanadi. Bu
haqda
so’z
borganda,
avvalo
keyingi
yillarda
mamlakatimiz
iqtisodiyotini
modernizatsiya
kilish
sharoitida aholi daromadlari tarkibida qator o’zgarishlar
sodir bo’ldi: Aholining real daromadlari mamlakat
hukumati uchun eng muhim ko'rsatkichlardan biri bo'lib,
uning
yordamida
barcha
fuqarolarning
moddiy
ta'minlanish darajasi aniqlanadi. Bundan tashqari, bu
ko'rsatkich mehnat unumdorligining o'sishiga ta'sir qilishi
mumkin. Shu sababli, turmush darajasi ko'rsatkichini
hisoblashning
yangi
usullari
muntazam
ravishda
o'rganiladi.
Aholining pul daromadlari ma'lum vaqt davomida o'z uy
xo'jaliklarida takror ishlab chiqarilgan barcha moddiy va
nomoddiy qadriyatlar yig'indisi sifatida ishlaydi. Ularga
boshqa tashqi manbalardan olingan mablag'lar ham
kiradi.
Bu
ko'rsatkich
aniqlashda
muhim
rol
o'ynaydi fuqarolarning iste'mol darajasi u yoki bu
mamlakat. Rentabellikning real darajasi har bir kishining
iste’mol darajasini bevosita aks ettirganligi uchun u turli
mamlakatlar, shaharlar va turli turmush sharoitlariga ega
bo‘lgan fuqarolarning farovonligini solishtirish uchun
foydalaniladi. Buning uchun ko'pincha rentabellikning bir
nechta iqtisodiy ko'rsatkichlari qo'llaniladi, xususan, real
va nominal. Aholining barcha daromadlari bir necha
asosiy turlarga bo'lina
pul- oila byudjetiga tushumlarning barcha turlaridan faqat
naqd pul ko‘rinishidagi daromadlardan iborat bo‘lishi;
tabiiy. Daromadning ushbu toifasiga o'z mablag'lari
hisobidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar kiradi;
nominal daromad- aholining naqd pul tushumlari
summasini tashkil etadi. Ular asosiy tovarlar va xizmatlar
uchun soliqlar va narxlarning o'zgarishi hisobga
olinmagan holda hisoblanadi;
real daromad- mohiyatan nominallar bilan bir xil.
Ularning farqi shundaki, hisoblashda soliqlar va narx
darajasi (inflyatsiya) ta'siri hisobga olinadi;
kümülatif- yuqoridagi daromad turlaridan (natura va pul
shaklida) tashkil topgan daromadlar;
haqiqiy bir martalik.
Ushbu turga barcha soliqlar va muntazam majburiy
to'lovlar hisobga olinmagan holda joriy pul daromadlari
kiradi, shuningdek, narxlarning ko'tarilishi yoki tushishi
hisobga olinadi.
Ish haqi har doim ko'pchilik fuqarolarning asosiy
daromadi bo'lganligi sababli, ish haqi nominal va real
bo'linadi.
Nominal - ma'lum vaqt davomida xodim tomonidan
olingan mablag'lar. Uning qiymati ko'rsatilgan mehnat
shartnomasi ish beruvchi va xodim o'rtasida. Haqiqiy ish
haqi - o'zgarishlarni hisobga olgan holda, ma'lum vaqt
davomida
olingan
barcha
mablag'lar
yig'indisini
ko'rsatadi iste'mol narxlari. Shuni yodda tutish kerakki,
nominal ish haqining o'sish sur'ati umumiy narxlar
darajasining o'sish sur'atidan past bo'lsa, bu holda ish
haqining xarajatlarni qoplash qobiliyati asta-sekin
kamayadi. rilishi yoki tushishi hisobga olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
