Mavzu 9: Birlashish va qo’shib olishning horij tajribasida qo’llanishi Korporativ birlashishlarning iqtisodiy mohiyati, bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ahamiyati va amalga oshirilishi

Qo‘shib olishlar natijasida bir kompaniyaning boshqa bir kompaniyani o‘z nazorati ostiga olishi, unga bo‘lgan mutlaq yoki qisman egalik huquqini qo‘lga kiritgan holda uni boshqarishi, aksariyat holatlarda qo‘shib olinadigan kompaniyaning bozordagi aksiyalarini sotib olish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Moliyaviy tahlilchilar kompaniyalar o‘rtasidagi integratsiyadan kelib chiqqan holda korporativ birlashish va qo‘shib olishlarni odatda uchta tipga ajratadilar (15.1-rasm):

1-rasm. O‘zaro bog‘liqlikdan kelib chiqqan holda korporativ birlashishlar va qo‘shib olishlarning tasniflanishi

1. 
   Gorizontal birlashish va qo‘shib olish. Bu tipga bitta tarmoqda faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniyalarning o‘zaro birlashishi yoki qo‘shib olinishi holatlarini kiritish mumkin. Bunday kompaniyalar bozorda o‘zaro raqobatchilar hisoblanadi. Bunga 2005 yilda “O‘zuyjoyjamg‘armabank” va “Zaminbank”ning o‘zaro birlashishini misol sifatida keltirish mumkin.
   
2. 
   Vertikal qo‘shib olish. Vertikal qo‘shib olish o‘zaro bog‘liq tarmoqlarda yirik kompaniya tomonidan biznesning turli bosqichlaridagi kompaniyalarni o‘ziga jalb etish orqali faoliyatni tashkil etishni ko‘zda tutadi. Masalan, aviakompaniyalarning turizm agentliklarini o‘ziga qo‘shib olishini vertikal qo‘shib olish sifatida keltirish mumkin.
   
3. 
   Konglomerat qo‘shib olish. Faoliyat yo‘nalishlari o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan kompaniyalarning biri tomonidan ikkinchisining qo‘shib olinishi konglomerat qo‘shib olishni anglatadi. Bunga misol sifatida kompyuterlar ishlab chiqaruvchi kompaniyaning ichimlik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi kompaniyani qo‘shib olishini keltirish mumkin.
   

O‘zaro birlashayotgan yoki qo‘shib olinayotgan kompaniyalarning mamlakatlarga mansubligidan kelib chiqqan holda birlashish va qo‘shib olishlarni quyidagi ikki turga ajratish mumkin:

• 
  milliy birlashishlar - bitta davlatda joylashgan kompaniyalarning o‘zaro birlashishi;
  
• 
  transmilliy birlashishlar - turli davlatlarda joylashgan kompaniyalarning o‘zaro birlashishi yoki boshqa mamlakatlarda joylashgan kompaniyalarni qo‘shib olish.
  

Kompaniyalarning foyda hajmini maksimallashtirish va bu orqali kompaniya bozor qiymatini oshirishga bo‘lgan intilishlaridan kelib chiqib, korporativ birlashish yoki qo‘shib olish bo‘yicha bitimlarni amalga oshirishga undovchi asosiy ta'sir elementlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
-qo‘shib olinadigan kompaniyaga yuqori darajali boshqaruv tizimini olib kirish va zamonaviy boshqaruv texnologiyalarini joriy etish orqali faoliyat samaradorligini oshirish.

• 
  ta'minotchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish.
  

- takrorlanuvchi vazifa va funktsiyalarlarga barham berish.
- moliya bozorida ustunlikka ega bo‘lish.
- resurslar bo‘yicha bir-birini to‘ldirish imkoniyati.
- yirik shartnomalarni qo‘lga kiritish imkoniyati.
- o‘zaro raqobatni chetlab o‘tish va monopoliya o‘rnatish imkoniyati.
- faoliyatni diversifikatsiyalash imkoniyati.
- qo‘shimcha axborotlarni qo‘lga kiritish imkoniyati.
- kompaniyaning bozor bahosi bilan uning aktivlari o‘rtasidagi salbiy tafovutdan foydalanish imkoniyati.
- kompaniyaning likvidatsion qiymati bilan aktivlar qiymati o‘rtasidagi tafovutdan foydalanish (bo‘lib-bo‘lib sotish) imkoniyati.
- qo‘shib olinishdan himoyalanish imkoniyati.
Yuqoridagilarga qo‘shimcha sifatida aksariyat amalga oshiriladigan birlashish yoki qo‘shib olishlarning asosida yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish, yangi texnologiyalarga kapital kiritishda tejamkorlikka erishish, haddan tashqari ko‘p sonli boshqaruv xodimlari faoliyatini yuritish uchun ajratiladigan ma'muriy xarajatlarni qisqartirish orqali tejamkorlikka erishish imkoniyatlarini ham keltirish mumkin.
Kompaniyalar birlashishi va qo‘shib olishlarining o‘ziga xos kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
- har ikkala kompaniya aksiyadorlarining roziligi talab qilinishi;
- qo‘shimcha moliyaviy xarajatlarni talab qilishi;
- kompaniyani noto‘g‘ri baholash bilan bog‘liq yuqori darajadagi risklar;
- bitim amalga oshirilgandan so‘ng xodimlar bilan bog‘liq muammolarning yuzaga kelishi;
- transchegaraviy birlashishlar natijasida korporativ madaniyatlarning o‘zaro mos kelmasligi va boshqalar.
Kompaniyaning boshqa bir kompaniya bilan o‘zaro birlashishida yuridik jarayonlarning asosiy uchta turi amal qiladi:

1. 
   Qo‘shib olish yoki konsolidatsiya.
   
2. 
   Aksiyalar nazorat paketini sotib olish yo‘li bilan birlashish.
   
3. 
   Kompaniya aktivlarini sotib olish yo‘li bilan birlashish.
   

Korporativ birlashishlarning bunday turlari yuridik nuqtai nazardan o‘zaro farqlanadi. “Qo‘shib olish” atamasi ba'zan birlashishning har qanday shakliga nisbatan ham qo‘llanilishi haqida yuqorida ham to‘xtaldik.
Atamalarni o‘zaro farqlash maqsadida qo‘shib oluvchi korxonani xaridor (bidder) atamasi bilan, qo‘shib olinayotgan korxonani qo‘shib olish ob'ekti (target firm) atamasi bilan ataymiz. Bunda xaridor kompaniya qo‘shib olinishi mo‘ljallangan kompaniyaga pul mablag‘larini yoki qimmatli qog‘ozlarni taklif etadi. Bunda taklif etilayotgan pul mablag‘i yoki qimmatli qog‘ozlar birlashish uchun kompensatsiya sifatida gavdalanadi.
Qo‘shib olishda bir kompaniyaning boshqasi bilan to‘liq birlashishi ko‘zlanadi. Qo‘shib olayotgan kompaniya o‘z nomini saqlab qoladi va qo‘shib olingan korxonaning barcha aktivlari va majburiyatlariga egalik qila boshlaydi.
Konsolidatsiya - qo‘shib olish bilan deyarli bir xil, lekin uning natijasi sifatida yangi kompaniya tashkil etilishini keltirishimiz mumkin. Konsolidatsiya jarayonida ikkala yuridik shaxs (qo‘shib olayotgan va qo‘shib olinayotgan kompaniyalar) o‘z faoliyatini tugatadi va yangi kompaniya qismlariga aylanadi.
Konsolidatsiya va qo‘shib olishdagi asosiy o‘xshashlik sifatida aktivlar va majburiyatlarning o‘zaro birlashishini keltirish mumkin.
Kompaniyalarni qo‘shib olishning ikkinchi usuli naqd pul, aksiyalar yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarga almashtirish yo‘li bilan aksiyalar nazorat paketini qo‘lga kiritish hisoblanadi. Bu jarayon ba'zida bir kompaniya rahbariyatining boshqa kompaniyalar aksiyadorlariga yoki menejerlariga xususiy taklif bilan chiqishdan boshlanadi.
Bunda mustaqil ravishda qo‘shib olish ob'ekti hisoblangan kompaniya aksiyadoriga aniq belgilangan vaqtda taklif bilan chiqiladi, shuningdek qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha ochiq taklif bilan ham chiqilishi mumkin. Bu bir kompaniya aksiyadorlari tomonidan boshqa kompaniya aksiyadorlariga nisbatan munosabatlarini anglatadi.
Agar aksiyador taklifni qabul qilsa, u o‘z aksiyalarini naqd pul, qimmatli qog‘ozlar yoki taklif shartlariga bog‘liq ravishda boshqa aktivlarga almashish hisobiga qo‘shib oluvchi kompaniyaga taqdim etadi. Ko‘p hollarda ochiq taklif qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniyaning ovozga ega aksiyalari ulushiga bog‘liq hisoblanadi. Agar aksiyadorlardan kelib tushadigan qimmatli qog‘ozlar etarli bo‘lmasa, taklif bekor qilinishi yoki shartlari o‘zgartirilishi mumkin.
Qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniya aksiyadorlariga taklif odatda ochiq e'lon berish orqali amalga oshiriladi. Mazkur operatsiyalar ba'zida to‘g‘ridan- to‘g‘ri taklif yuborish orqali ham tashkil etiladi. Lekin bunday metod keng qo‘llanilmaydi. Chunki bunda barcha aksiyadorlar nomi va manzilini aniqlash birmuncha murakkablik tug‘diradi.
Aksiyalar nazorat paketi orqali qo‘shib olish va birlashish o‘rtasidagi tanlov vaqtida quyidagi omillarga e'tibor qaratiladi:

1. 
   Aksiyalar nazokat paketi orqali qo‘shib olish jarayonida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishini majburiy tartibda chaqirish va ko‘pchilik ovoz bilan qo‘shilish haqida qaror qabul qilish talab etilmaydi. Agar taklif aksiyadorlarni qanoatlantirmasa uni qabul qilishga va o‘z aksiyalarini tadim etishga majbur emas.
   
2. 
   Nazorat paketi orqali qo‘shib olish jarayonida qo‘shib oluvchi kompaniya o‘z taklifi bilan qiziqtirib qo‘ygan kompaniyalar aksiyadorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilishi mumkin. Ya'ni bunda qo‘shib olish rejalashtirilgan kompaniya boshqaruviga murojaat qilish talab etilmaydi.
   
3. 
   Nazorat paketi orqali qo‘shib olish odatda birmuncha murakkab jarayon hisoblanadi. Ko‘pgina holatlarda mazkur usuldan qo‘shib olishga jiddiy qarshilik ko‘rsatishga urinuvchi korxona rahbariyatini aylanib o‘tish varianti sifatida foydalaniladi. Kompaniya rahbariyati tomonidan bunday qarama-qarshilik natijasida nazorat paketi orqali qo‘shib olish oddiy birlashishga nisbatan qimmatga tushishi mumkin.
   
4. 
   Ko‘pincha ayrim tor doiradagi aksiyadorlar o‘z qimmatli qog‘ozlarini sotishni rad etadilar. Bunday holatda kompaniya to‘liq qo‘shib olish mumkin emas, yoki qo‘shib olish bo‘yicha risk darajasi sezilarli darajada ortadi. Masalan, qo‘shib olish ob'ekti aksiyalarining 80 foizdan kam bo‘lgan qismiga egalik qilinayotgan bo‘lsa, kompaniya qolgan aksiyalar bo‘yicha dividendlar, qo‘shib olish ob'ektidan olinadigan soliq to‘lashga majbur.
   
5. 
   Bir kompaniyaning boshqasini to‘liq qo‘shib olishi faqatgina birlashish natijasida o‘z nihoyasiga etadi, shuning uchun aksiyalar nazorat paketi orqali qo‘shib olish aksariyat holatlarda yakuniy birlashuvda o‘z ifodasini topadi.
   

Kompaniya boshqa kompaniyani aktivlarining katta qismini sotib olish orqali ham qo‘lga kiritishi mumkin. Bu amaliy jihatdan kompaniyani sotib olish bilan bir xil. Lekin bunday holatda qo‘shib olish ob'ekti aktivlarini sotishi bilanoq yuridik shaxs sifatida o‘z faoliyatini to‘xtatishga majbur emas. Aksiyadorlar tomonidan tugatish haqida qaror qabul qilinmaydi va bu niqob sifatida amal qiladi. Qo‘shib olishning bu usuli sotiladigan kompaniya aksiyadorlarining rasmiy roziligini talab qiladi. Bunday yondashuvning afzalliklaridan biri o‘z aksiyalarini sotishni rad etuvchi kamchilik aksiyadorlar bilan bog‘liq muammolar yuzaga kelmaydi. Boshqa tomondan aktivlarni qo‘shib olish aniq turdagi aktivlarga mulkchilik titulini o‘tkazish ko‘zda tutiladi va aktivlarni o‘tkazishning yuridik
jarayoni ancha-muncha xarajatlarni talab qilishi mumkin.
Amaliyotda “Kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga olish” tushunchasi ham
ko‘p qo‘llanadi. Bu tushuncha umumlashtirilgan va keng tushuncha sifatida qo‘llanilib, kompaniya boshqaruvining bir guruh aksiyadorlar qo‘lidan boshqasiga o‘tishini anglatadi. Bunday tavsif quyidagi uchta holatdan har biriga mos keladi: kompaniyani qo‘shib olish; amaldagi rahbariyatni chetlashtish maqsadida aksiyadorlarning sezilarli qismini o‘z tomoniga og‘dirib olish yo‘li bilan komaniya ustidan nazoratni qo‘lga olish (proxy contest); aksiyadorlik kapitalining alohida guruhlar to‘liq xususiy mulki sifatida o‘tkazish yo‘li bilan nazoratni qo‘lga olish yoki OAJdan YoAJga o‘tkazish. Keltirilgan bunday usul oddiy qo‘shib olish tushunchasiga nisbatan birmuncha keng tushuncha hisoblanadi.
Nazoratni qo‘lga olish ma'lum bir guruh aksiyadorlarning direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi)ning yangi tarkibiga ovoz berish va yangi tarkibdagi direktorlar kengashini shakllantirish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Bu jarayon “aksiyadorlar guruhlarining hal qiluvchi ovoz berishga intilishi” sifatida baholanadi.
Kompaniya xususiy kapitalining alohida katta bo‘lmagan aksiyadorlar guruhlari qo‘liga mulk sifatida o‘tishi odatda kompaniya menejerlari yoki bilvosita investorlar tomonidan tashkil etiladi. Kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga olishning bunday shakllari umumqabul qilingan nomlarga ega. Ya'ni aksariyat holatlarda aksiyalarni sotib olish vositasi sifatida qarz mablag‘laridan foydalaniladi va bu kredit hisobiga aksiyalar nazorat paketini sotib olish (LBO - leveraged buyout) deb ataladi. Shuningdek menejerlar tomonidan aksiyalar nazorat paketini sotib olish (MBO - management buyouts) amaliyoti ham ko‘p uchraydi va bu jarayonda kompaniya rahbariyati faol harakat qiladi. Kompaniya aksiyalari bunday holatlarda ochiq bozor kotirovkalarida emas birja listinglaridan tashqarida ko‘proq muomalada bo‘ladi.