Mavzu-4: hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori. Ipoteka qimmatli qogʻozlar bozori reja

Spot-bozor – bu savdo qatnashchilari bitim tuzilgan sanada yoki unga eng yaqin savdo kunlari bajariladigan bitimlar tuzadigan bozor.
Muddatli bozor – bu savdo qatnashchilari kelajakda bajariladigan bitimlar tuzadigan bozor.
To‘g‘risini aytganda, muddatli bozor tushunchasi hosilaviy moliyaviy vositalar bozori tushunchasidan ko‘ra kengroq tushuncha hisoblanadi, biroq bu tushunchalar ko‘pincha sinonim sifatida foydalaniladi.
Muddatli bitimlarning har qanday mohiyati masalasi hozirgacha bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. Ilmiy adabiyotlarda bu masala borasida bir-biriga qarama-qarshi keladigan nuqtai nazarlarni uchratish mumkin: ayrim mutaxassislar ularni fuqarolik huquqi ob’ektlari deb hisoblaydi va qimmatli qog‘ozlar toifasiga kiritadi, boshqalar esa ularni shartnomalar, ya’ni yuridik faktlar deb tan oladi. Hosilaviy vositalar faqat iqtisodiy munosabatlar sohasida bo‘lishi kerak, ular har qanday tartibga solish ob’ekti sifatida tan olinish va sud himoyasiga ehtiyoj sezmaydi degan fikrlar ham mavjud.
Hosila moliyaviy vositalarni tomonlarning majburiyatlarini ijro etish nuqtai nazaridan ikkita asosiy sinfga ajratish qabul qilingan:standart (boshqacha qilib aytganda – oddiy, yoki klassik) va ekzotik (nostandart) vositalar.
AQShda standart hosilaviy vositalarni, xuddi muzqaymoq (vanilli muzqaymoq – eng oddiysi, unga turli qo‘shimchalar qo‘shilishi esa uni o‘ziga xos qilib qo‘yadi) kabi, vanilli (plain vanilla) deb atash qabul qilingan. Bu so‘zni tarjima qilganda ba’zan kulgili holatlar ham ro‘y beradi. Masalan, bundan bir necha yil oldin OAVda treyder Jerom Kervelning vanilinga fyuchers operatsiyalari natijasida Societe Generale banki 7,2 mlrd dollar yo‘qotgani haqida xabarlar paydo bo‘ldi. Muxbirlar hattoki treyder tomonidan ochilgan pozitsiyalar asoslanmagan ekanligini ta’kidlab ko‘rsatish uchun treyderning fyuchers bitimlari hajmini vanilin savdosi hajmi bilan taqqoslashga ham harakat qilgan. Aslida esa, jurnalistlar tomonidan foydalanilgan xorijiy dastlabki manbada plain vanilla atamasi foydalanilgan, yo‘qotishlar esa fond indekslariga fyucherslar bilan bog‘liq bo‘lgan¹.
Standart hosilaviy vositalar qatoriga quyidagilarni kiritish qabul qilingan:
– forvard shartnomalar;
– fyuchers shartnomalar;
– opsionli shartnomalar;
– svoplar.