Mavzu-4: hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori. Ipoteka qimmatli qogʻozlar bozori reja

Opsion koll opsion xaridoriga belgilangan muddatda bazis aktivni ijro narxi bo‘yicha xarid qilish yoki xarid qilishdan voz kechish huquqini beradi.
Opsion koll xarid qilish investor kelajakda bazis aktivning narxi o‘sishidan umid qilgan va kelajakda bazis aktivni xarid qilishga o‘z arajatlarini oldindan qayd qilishni istagan hollarda maqsadga muvofiq.
Opsion put opsion xaridoriga belgilangan muddatda bazis aktivni ijro narxi bo‘yicha sotish yoki uni xarid qilishdan voz kechish huquqini beradi.
Opsion put xarid qilish investor kelajakda bazis aktiv narxining pasayishidan umid qilgan va potensial ziyon miqdorini chegaralashni istagan hollarda maqsadga muvofiq bo‘ladi⁶.
Ba’zida opsion savdo qatnashchilari ko‘radigan foyda/ziyon grafiklari o‘ziga xos shakli sababli «klyushka» deb ataladi: «klyushka»ning asosi abssissalar o‘qiga parallel, uning «dastagi» esa abssissalar o‘qini 45 gradus burchakda kesib o‘tadi.
Opsion koll va opsion put sotuvchi va xaridorlari uchun moliyaviy natija bog‘liqligi grafiklari qanday ko‘rinishda bo‘lishini eslash odatlanmaganlik sababli biroz qiyin bo‘ladi. Bu muammoni tezda hal qilish uchun o‘z qo‘llaringizga qarash kifoya. Agar qo‘l kaftidagi to‘rt barmoq abssissalar o‘qiga parallel deb tasavvur qilsak, kaftga perpendikulyar bo‘lgan bosh barmoq «klyushka» dastagi uning asosidan qaysi tomonda bo‘lishini ko‘rsatadi. Agar kaftga ichki tomondan qaraydigan bo‘lsak, o‘ng qo‘l opsion koll xaridorining pozitsiyasiga, chap qo‘l esa – opsion put pozitsiyasiga o‘xshab ketadi. Agar qo‘llarni aylantirib, ularga teskari tomondan qaraydigan bo‘lsak, o‘ng qo‘l – bu opsion koll sotuvchisining pozitsiyasi, chap qo‘l esa – opsion put sotuvchisining pozitsiyasi bo‘ladi.
Opsion xarid qilish vaziyat qulay kelgan hollarda bazis aktivning o‘zini xarid qilishdan ko‘ra ko‘proq foyda keltiradigan operatsiya hisoblanadi.
Opsion bozori qatnashchilaridan har biri bazis aktivning kelajakdagi narxi haqida o‘z tasavvurlariga ega bo‘lib, shu sababli bozorda turli strayklar bilan shartnomalar tuziladi. Bunday shartnomalar narxi ham turlicha bo‘ladi. Masalan, aksiyaning joriy narxi 100 so‘mni tashkil qiladi, investor A 110 so‘m strayk bilan opsion put xarid qiladi, investor B esa – 120 so‘m strayk bilan xuddi shunday shartnoma tuzadi. Ko‘rinib turibdiki, shartnoma muddatining tugash vaqtiga kelib, investor B ko‘proq foyda oladigan holatda bo‘ladi, chunki u shartnoma shartlari bo‘yicha aksiyani qimmatroq narxda sotishi mumkin. Shu sababli 120 so‘m straykli opsion put bo‘yicha mukofot ham past straykli opsion mukofoti bilan taqqoslaganda yuqori bo‘ladi. Opsion nazariy narxi – opsionning asosiy ko‘rsatkichlarini hisobga olgan holda aniqlanadigan opsion bo‘yicha mukofotning nazariy hisob-kitob qiymati.
Hisob-kitob uchun eng ko‘p foydalaniladigan Blek-Shoulz modeli 1973 yil Fisher Blek va Mayron Shoulz tomonidan taklif etilgan. Undan tashqari, boshqa modellar ham mavjud, masalan, Koks-Rubinshteyn modeli.
1994 yil tashkil qilingan Long-Term Capital Management (LTCM) xedj-fondining mash’um tarixi Blek-Shoulz formulasi mualliflarining nomi bilan bog‘liq. Fond boshqaruvchilari qatorida 1997 yil iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindorlariga aylangan Mayron Shoulz va Robert Merton bor edi (Merton yapon matematigi Kiyoshi Itoning ilgari raketa ballistikasida parvoz yo‘nalishini hisob-kitob qilish uchun foydalanilgan nazariyasini qo‘llab, formulani takomillashtirgan). Fond operatsiyasining asosida, xususan, olimlar tomonidan ishlab chiqilgan matematik modellar yotgan. LTCM riskli, lekin obligatsiyalar bilan katta foyda keltiradigan operatsiyalarga ixtisoslashgan. 4,7 mlrd dollar miqdorida o‘z kapitaliga ega bo‘lgan holda, fondning 120 mlrd dollar qarzi bor edi. Hosilaviy vositalar bo‘yicha fond pozitsiyalarining nominal hajmi 1,25 trln dollarga baholangan (biroq, bu vositalarning katta qismi ekzotik moliyaviy shartnomalar bo‘lganligi sababli mutaxassislar haligacha ularning real qiymatini hisoblab chiqa olmayapti). Fondning qisman 1998 yil Rossiya GKOga (davlat qisqa muddatli kuponsiz obligatsiyalari) qo‘yilmalar kiritish bilan bog‘liq bo‘lgan ulkan yo‘qotishlari Federal zaxira tizimini fondni qo‘llab-quvvatlash zarurati haqida bosh qotirishga majbur qildi, chunki «domino samarasi» Amerikaning eng yirik investitsion banklari uchun jiddiy moliyaviy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin edi. Federal zaxira tizimining bosimi ostida 14 ta yirik bank fondga 3,5 mlrd dollar mablag‘ taqdim etdi⁷.
Ijro etish shartlari nuqtai nazaridan opsionlarning ikkita asosiy turi ajratib ko‘rsatiladi – amerikacha va yevropacha opsionlar.