Мавзу 1: Тупроқ кесмасини олиш усуллари хақида тушунча

Dalada olingan ma’lumotlar quyidagi tartibda yozib boriladi:

3-jadval

№

Suv sarfini hisobga olish

vaqti, min

Ma’lum vaqtda sarf

bo’lgan suv miqdori,

ml

Suv o’tkazuvchanlik

tezligi, mm/min

Kuzatishning eng asosiy talabi, himoya zonasini tashkil etish, suvning o’z vaqtida

solib turish va sarflangan suvni to’g’ri hisobga olish.

Tuproqning suv ko’taruvchanligi (kapillyarligi)ni

aniqlash.

Ishning mohiyati:

Tuproqning suv ko’tarish qobiliyati–kapillyar kuchlar ta’sirida

tuproqning suvni pastdan yuqoriga qarab ko’tarish xossasidir. Kapillyarlik va

tuproqning

suv ko’taruvchanligi

natijasida

sizot

suvlari hisobidan

o’simliklar

qo’shimcha ravishda suv bilan ta’minlanadi. Ammo, shu bilan birga, tuproqda havo

yetishmaganligidan moddalarning qayta tiklanishi va tuproq qatlamining sho’rlanish

jarayonlari yuzaga keladi.

Tuproqda nafaqat sizot suvi bilan bog’liq bo’lgan harakatchan kapillyar tiralgan

suv, balki kapillyar muallaq nam ham ko’tarilish xususiyatiga ega.

Tuproqning kapillyar yo’llari orqali suv harakatining tezligi va balandligi, uning

mexanik tarkibi, strukturasi va qovushqoqligiga bog’liq. Yirik strukturali va qum

tuproqlarda suv pastdan yuqoriga tez ko’tarilsa ham, strukturasiz tuproqlardagiga

qaraganda baland ko’tarilmaydi. Suvning maksimal ko’tarilishi (sizot suv sathidan

---

24

yuqorida) qumli tuproqlarda 0,5-0,7 m, qumoq tuproqlarda 2,5-3,0 m, og’ir soz

tuproqlarda 4-6 m ni tashkil etadi.

Tuproqning kapillyarlik xossasi o’quv laboratoriyasi sharoitida quyidagicha

aniqlanadi. Ish tartibi. Uzunligi 25-30 sm va diametri 2-3 sm bo’lgan shisha silindrning

bir tomoniga filtr qog’oz va uning ustidan doka bog’lanadi. Filtr va dokaning ortiqchasi

qirqib tashlangach, kapillyarlik xossasi aniqlanmoqchi bo’lgan tuproqdan (qum,

strukturali va strukturasiz) olib tayyorlab qo’yilgan silindrga 20 sm qalinlikda yumshoq

narsacha bir necha marta urib, zichlab joylashtiriladi. So’ngra silindrlar filtrli tomoni

vannachalardagi suvga tegib turgan holatda shtativga o’rnatiladi.

Tajriba boshlangach vaqt belgilab quyiladi. Silindrlardagi har xil tuproqlarda

kapillyar suvnining ko’tarilish tezligi va suv tuproqning ustki qavatiga qancha vaqtda

ko’tarilganligini aniqlash bilan tuproqning kapillyarlik xossasi kuzatiladi.

Bu tajribani ham uch xil, ya’ni qum, strukturali va strukturasiz soz tuproqlar bilan

bir vaqtda o’tkazib, natijasini diagrammada (8-rasm) ko’rsatish tavsiya etiladi.

8-rasm. Tuproqning kapillyaplik xossasini ko’rsatuvchi diagramma