Мавзу 1: Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси ўқув фан сифатида

Мавзу: ЧИДАМЛИЛИКНИ ТАРБИЯЛАШ МЕТОДИКАСИ. 
Чидамлиликни тарбиялаш методикаси. 
Агар спортчи бирор бир оғир ишни бажараётган бўлса, у бир мунча вақтдан сўнг бу 
ишини бажариш тобора қийинлашиб бораётганини сезади. Қийинчилик ошиб боришига 
қарамасдан, киши ирода кучи хисобига дастлабки иш шиддатини бирмунча вақт сақлаб 
туриш мумкин. Бундай холатини компенсацияли чарчаш фазаси дейилади.  Агар, ирода 

---

54 
кучи ортганига қарамай иш шиддати пасайса, декомпенсацияли чарчаш фазаси 
бошланади. 
Ишлаш натижасида киши ишлаш қобилиятининг вақтинчалик камайиши чарчаш деб 
аталади. Бу қийинчилик ортишида ёки ишни аввалгидек самарадор равишда бажариш 
мумкин бўлмай қолишда ифодаланади.
Агар бир неча кишига бир хил вазифани бажариш тавсия этилса, улар турли вақтдан 
сўнг чарчайдилар. Бунга сабаб шу кишилардаги чидамлик даражасининг хилма-хил 
бўлишидир. 
Бирор бир фаолиятда чарчашга қаршилик књрсата олиш қобилиятига чидамлик 
дейилади.
Фаолият турларининг махсус йўналишига қараб чарчашнинг бир неча типлари 
мавжуддир. Булар ақлий, сенсор (хис-туйғу органларига тушадиган жисмоний 
юкламабилан боғлиқ), эмоцонал ва жисмоний чарчашдан иборат. Жисмоний тарбия 
соҳасида мушак фаолияти туфайли ҳосил бўлган жисмоний чарчаш кўпроқ аҳамиятига 
эга, чунки чарчаш ҳолатидаги фаолият чидамлиликни тарбиялашга имконият яратади.
Киши фаолиятининг белгиланган шиддатни қачонгача сақлай олишни кўрсатадиган 
вақт чидамлиликнинг асосий ўлчовидир. Чидамлилик бавосита ва бевосита усуллар билан 
ўлчанади. Бавосита ўлчаш усулида текширилаётганларга бирор бир топшириқни бажариш 
тавсия этилади ва иш қанча вақтгача шиддатли бажарилиши аниқланади (М-н: 
максималдан 75% да). Бевосита усулида эса, чидамлилик бирор бир узун масофани 
(масалан 10.000 метрга югуриш) ўтиш вақтига қараб аниқланади. 
Жисмоний ишда қатнашадиган мушак гурухларининг ҳажмига қараб, локал 
чарчаш ва умумий чарчаш бўлиши мумкин. 
Локал (бир жойдаги) мушаклар иштирокида бажариладиган иш юрак-томир ва нафас 
олиш тизимларининг анча фаоллашуви билан боғлиқ эмас. Гавда мушаклларининг 2\3 
қисмидан кўпроғи қатнашадиган ишда одатда, энергия кўп сарф бўлади. Бу энергия 
метоболизм тизимларига жумладан, нафас олиш ва қон айланиш органларига катта 
талаблар кўяди. 
Кўпинча организмнинг айнан мана шу тизимлари функционал имкониятларнинг 
етарлича бўлмаслигига иш қобилиятини сақлаб қолади. Шунинг учун маълум бир вақтда 
машқларда кўрсатиладиган чидамлик барча мушакларга таъсир этадиган машқлардаги 
юксак чидамликдан далолат бермайди. М-н: бир оёқда жуда кўп марта (150-200) ўтириб 
турган ҳолда нисбатан ёмон чанғичи ёки стайер бўлиши мумкин. Жисмоний тарбияда, 
чунончи спортда кўпинча умумий чарчаш кўп учрайди. Югуриш, сузиш ва бошқа спорт 
турларида деярли барча мушаклар қатнашади. Шунинг учун жисмоний машқлар 
шиддатига кўра ҳам туркумларга бўлинади. Ҳозирги кунда ( В.С. Фарфель). Тўртта 
нисбий қувват зоналари қабул қилинган.