Mavzu : zilzilalarning fizik tabiati va ularning ta’siri haqida umumiy ma’lumotlar

---

Mavzu :  ZILZILALARNING FIZIK TABIATI VA 

ULARNING TA’SIRI HAQIDA UMUMIY 

MA’LUMOTLAR  

Zilzila  -  bu  o‘ta  ayanchli  falokatlarni  keltirib  chiqaruvchi 

tabiiy  ofatlardan  biri  bo‘lib,  u  juda  katta  hududlardagi  bino  va 

inshootlarni  er  bilan  yakson  qiladigan,  o‘n  va  yuz  minglab 

insonlarni hayotdan olib ketadigan ofatdir.   

Yer  sharining  tuzilishi.

  Er  shari  siqilgan  sferoid 

ko‘rinishidagi  qattiq  jismdan  iborat  bo‘lib,  uning  ekvator 

bo‘yicha 

radiusi  ≈  6378  km,  qutb  bo‘yicha    ≈  6356  km  ni  tashkil  etib, 

ekvator bo‘yicha aylana uzunligi ≈ 40 000 km ga tengdir. 

---

 

1.1- rasm. Er shari tuzilishining sxematik ko‘rinishi 

---

Soddalashtirilgan  sxemada  Er  sharini  tabiatan  keskin  farq  qiluvchi 

to‘rtta  qatlamdan  iborat  deb  qarash  mumkin  (1.1-rasm).  Ichki  yadro 

erning  markaziy  qismini  tashkil  etib,  radiusi  1200  km,  hajmiy  og‘irligi 

12,5  gk/sm

3

  bo‘lgan  qattiq  jismdan  iboratdir.  Tashqi  yadro  esa  er 

sirtidan  qaralganda  2900  -  5000    km  chuqurlik  orasida  joylashgan, 

hajmiy  og‘irligi  10  gk/sm

3

  bo‘lgan  suyuq  jismdan  tashkil  topgan.   

Mantiya  bu er sirtidan 33-2900 km oraliqda joylashgan qattiq qatlamdir. 

Er qobig‘i (kurrasi) tuzilish jihatidan otilib chiqqan tog‘ jinslari (granit, 

bazalt) dan iborat bo‘lib - bu biz yashaydigan qatlamdir. Uning qalinligi 

5  km  dan  boshlanib,  60  km  gacha  borishi  mumkin.  Bu  qatlamning 

o‘rtacha  qalinligini    ko‘pincha  33  km  deb  qaralib,  materialining  

o‘rtacha hajmiy og‘irligi esa 2,67 gk/sm

3

 ni tashkil qiladi.  

Injenerlik  nuqtai  nazaridan  qattiq  jismdan  iborat  bo‘lgan  er  qobig‘i  

qovushqoq,  elastik-plastik xususiyatga ega bo‘lgan materiallarga to‘g‘ri 

kelib, biz uchun ko‘proq qiziqish o‘yg‘otadi. 

---

Harorat  va  bosim.

  Er  markaziga  yaqinlashgan  sari  harorat  ham, 

bosim ham ortib boradi. O‘tkazilgan tekshirishlar va qazish ishlari orqali 

olingan ma’lumotlar buni isbotlaydi. Bu borada olib borilgan ishlarning 

eng  ahamiyatlisi,  ya’ni    qazish  ishlari  bo‘yicha  rekord  chuqurlik  RF 

davlatiga to‘g‘ri kelib, erishilgan eng katta natija 12 350 m tashkil qiladi 

(Kamchatkada-2010y).  SHunday  tajribalarga  asoslanib  aniqlangan 

ma’lumot-  lardan  ko‘rinadiki    14  km  chuqurlikda  joylashgan  tog‘ 

jinslarida- gi harorat 300

0

S, bosim esa 4 tk/sm

2

 ni tashkil qiladi. YAnada 

chuqurlashgan  sari,  ya’ni      100  km  chuqurlikda  harorat  1000-1500

0

S, 

700  km  chuqurlikda  -  2000

0

S  ga  yaqin  bo‘lib,  yadro  markazida  4000-

4500

0

S  ni  tashkil  etadi.  Mantiyaning  yuqori  qismida  bosim  9  tk/sm

2

, 

yadroning  tashqi  qatlamida  1440  tk/sm

2

,  yadro  markazida  3700  tk/sm

2  

ga yaqindir.  

---

 

1.2 - rasm. Janubiy Amerika va Afrika qit’a qirg‘oqlarini yaqinlashtirilganda 

bir-biriga mos kelishi 

---

 

1.3-rasm. Plitalar orasidagi chegaralar va sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan 

harakat turlari: 1-plita; 2- yumshoq qatlam; 3- vulqonlar 

---

 

1.4-rasm. Plitalarning harakat sxemasi: 

 

Harakat yo‘nalishi;  

 Qit’a va chegaralar harakati;  

 

 

Darvoz - Qorako‘l uzilmasi 

---

Demak,  yuqorida  aytilgan  fikrlarni  umumlashtirib  shuni 

aytish mumkinki, zilzilalar tog‘ hosil bo‘lish jarayonida, vulqon 

otilish  faoliyati  davrida,  plitalarning  sinishi  va  o‘zaro  siljishi 

natijasida sodir bo‘lar ekan. 

 Keng  ma’noda  zilzila  deganda  er  sirtining  har  qanday 

silkinishlarini tushunish mumkin.  

Tor ma’noda zilzila deganda seysmik to‘lqinlar ta’sirida er 

sirtida  hosil  bo‘ladigan  qisqa  muddatli  turtkilar  va  tebranishlar 

tushuniladi.