Мавзу :” Ташкилотларни ривожланишидаги замонавий тенденсиялар “ мустақИЛ

Ташкилий тузилмаларнинг турлари 
Ташкилот (корхона) нинг ташкилий тузилмасини ташкилотни бошқа- риш 
тузимини ўзаро боғланган ва бўйсиниш тартибида жойлаштирилган, 
мақсадга қаратилган ҳолда фаолият юритиш ва уни ривожланишини 
таъминлашга қаратилган элементларнинг тартибга солинган йиғиндиси 
сифатида белгилаш мумкин. Ташкилотда тузилмаларнинг бир неча 
турларини ажратиш мумкин: технологик, ишлаб чиқариш, молиявий, 
ижтимоий, ахборот, ташкилий ва ҳ.к. Бунда охиргиси алоҳида ўринга эга: у 
синергетик самара олиш ва қўйилган мақсадларга эришиш учун 
элементларнинг ўзаро ҳамкорлигини тартибга солади, шахсан ташкилий 
яхлитликни яратади. Корхонанинг ташкилий тузилмаси ишлаб чиқариш 
тузилмаси ва бошқарув тузилмасининг ташкилий яхлитлиги сифатида 
бўлади. Ишлаб чиқариш тузилмаси базис сифатида бошқарувнинг 
тузилмасини белгилаб беради. Бошқарувнинг вазифалари ва тузилмаси 
диалектик яхлитликда бўладилар. Янги ташкилотни ташкил қилишда 
вазифалар тузилмалар (бўлинмалар, лавозимлар)ни шакллантириш, уларга 
ҳуқуқлар, ваколатлар ва жавобгарликларни бириктириш учун асос 
бўладилар. Ишлаб чиқариш ва бошқарувни такомиллаштириш ва ҳар 
томонлама ривожлантиришда тузилма вазифалар мажмуасининг эҳтимол 
бўлган ўзгаришлари диапозони (даражаси)ни белгилаб берувчи асос бўлади. 
Бундай тузилма тубдан ўзгартирилмайди, яъни асосий бўлинмалар ва 
лавозимлар сақланиб қолинади. Ташкилотлар (корхоналар)ни бошқаришнинг 
ташкилий тузилмаси катта турли-туманлиги билан ажралиб туради ва 
қўйидаги омиллар билан белгиланади: ташкилот фаолиятининг характери ва 
унинг хусусиятлари билан (ишлаб чиқариладиган ва сотиладиган 
маҳсулотларнинг таркиби, технологик, техник жиҳозлариниши); ташкилот 
ишлаб чиқариш ѐки тижорат фаолиятининг ўлчамлари (ҳажмлари) билан;
бошқарув аппарати тузилишининг асосий фаолияти (ишлаб чиқариш, 
тижорат)нинг иерархик тузилишига мослиги билан; бошқарувнинг ташкил 
қилиш шакли билан ; ташкилотни бошқаришнинг марказлаштирилган ва 
марказ- лаштирилмаган шакллари ўртасидаги муносабат билан ;
бошқарувнинг соҳавий ва худудий шакллари ўртасидаги муносабат билан 
(маҳсулот, минтақа бўйича); ходимлар малакасининг даражаси билан;
ташкилотнинг стратегияси билан; ташкилот ташқи муҳитининг 
мураккаблиги ва динамиклиги билан; мақсулотнинг таъминоти ва 
сотилишини ташкил қилиниши билан; ташкилотни географик жойлашиши 
билан ва ҳ.к. Ташкилотнинг ташкилий тузилмасини шакллантиришда 
унинг олдига қуйидаги талабларни кўйиш керак: маҳсулотни ишлаб 

---

чиқариш ва сотиш жараѐни, бошкарув тузилмасини фаолият юритишининг 
натижаси сифатида мутаносиблик, узликсизлик, параллеллик, бир 
маромдалик талабларига мос келиши керак; ташкилий тузилма ташкилотни 
режали равишда ривожланишига ѐрдам бериши керак; тузилма элементлари 
(бўлинмалар)нинг сони кичик, аммо ташкилот нормал фаолият юритиши 
учун етарлича бўлиши керак, битта даражадаги таркибий қисмлар ўртасидаги 
горизонтал алоқалар сони ҳам худди шундай бўлади. Горизонтал алоқалар 
норасмий муносабатларни амалга оширишга имкон берадилар ва 
кўникмаларни узатишга кўмаклашадилар, битта даражадаги таркибий 
қисмларнинг тизим мақсадларини бажариш бўйича ҳаракатларини 
мувофиқлашишини таъминлайдилар. Алоқалар сонини камайиши тизимни 
фаолият юритишининг берқарорлиги ва оперативлигини ошишига олиб 
келади; ташкилий тузилма эгилувчан, қатъий алоқаларнинг энг кам 
миқдорига эга, содир бўлаѐтган ўзгаришлар , яъни вазифалар ва янги 
хизматларни бажариш заруриятига мувофиқ тез йўлга қўйишга қодир 
бўлиши керак. Тизимнинг ихчамлиги уни бозор талабларига тез 
мослашишининг талабларидан бири бўлади: ташкилий тузилма иложи 
борича содда бўлиши керак, бунинг учун бошқарув даражалари миқдорини, 
ташкилот таркибий қисмлари ўртасидаги алоқалар сонини қисқартириш, 
ишлаб чиқариш ва бошқарув жараѐнларини автоматлаштириш зарур;
ташкилий тузилма ташкилотга фан ютуқлари ва илғор тажрибани тадбиқ 
этишга кўмаклашиши керак; тизим элементлари ўртасидаги, ҳамда тизим ва 
атроф муҳит ўртасидаги коммуникатсиялар аниқ бўлишлари керак ;
ташкилий тузилма ишлаб чиқилган ва сотилган товарлар ва хизматларнинг 
юқори сифатини таъминлаши керак; ташкилий тизилма ташкилотни фаолият 
юритишининг юқори самарадорлигини таъминлаш керак. Ташкилий 
тузилмани шакллантиришда яна бошқарувчанликни ҳам ҳисобга олиш керак. 
Шунинг муносабати билан қуйидаги тушунчаларни кўриб чиқиш мақсадга
мувофиқдир: - бошқарувчанлик кўлами (М) - бу маълум менежер ѐки 
бошқарув идорасининг ҳақиқатдан ҳам бевосита қўл остида бўлган ходимлар 
бўлинмаларнинг сони; - бошқарувчанлик меъѐри (Н) - бу бошқарув 
муносабатлари ва бошқарув техникасини ривожланишининг замонавий 
шароитларида маълум менежер ѐки бошқарув идорасига бўйсуниши 
мақсадга мувофиқ бўлган ходимлар ѐки бўлинмаларнинг сони. Бу, аслида 
бошқарувнинг мувофиқ кўламидар. Бунда бошқарувчанлик меъѐри (Н)нинг 
бошқарувчанлик кўлами (М)га нисбатан иборат бўлган бошқарувчанлик 
коеффисенти (Ку) дан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир: Ку= Ҳ/М Ушбу 
коеффетсиентлар бошқарув субъектининг бошқарувчи қобилияти ва 
бошқарув объектининг мураккаблиги ўртасидаги нисбатни акс эттирадилар.

---

Ку > 1 да бошқарув субъекти салоҳиятидан етарлича бўлмаган ҳолда 
(каттароқ ѐки кичикроқ даражада) фойдаланилади, бошқарувга харажатлар 
ҳам шундай. Ку < 1 да бошқарув субъекти (менежер ѐки бошқарувнинг 
маълум идораси)га ортиқча иш юкланган, бошқарув қийинлашган, 
бошқарувчанлик пасайган. Ку = 1 миқдори мувофиқ бўлади. Бунда бошқарув 
субъектининг бошқариш қобилияти бошқарув объекти мураккаблигига мос 
келади. Баъзи бир мутахассислар бошқарувчанлик меъѐри миқдорини тавсия 
қила туриб, битта бошлиқнинг қули остидагиларнинг сони 7 нафардан ошиб 
кетмаслиги керак дейдилар. Руҳшуносларни белгилашларича, бу бош мия 
ишининг ҳусусиятлари билан боғлиқдир. “7” сони инсон тафаккурида 
қандайдир чегаравий аҳамиятга эгалиги ҳақида кўпгина халқлар оғзаки 
ижодиѐтининг таҳлили дарак беради. Шу билан бирга, бу сон фақат 
бошқарувчанликнинг ўртача меъѐри бўлади. Бунинг устига ҳозирги 
шароитларда ахборот тизимлари ва гуруҳли ишдан кенг фойдаланиш 
ҳисобига бошқарувчанлик кўламини янада кўпайишининг эҳтимоли бор. 
Масалан, Д.Вудворд корхоналарни текшириб чиққандан кейин ишлаб 
чикаришнинг учта ҳар хил турлари учун қуйидаги маълумотларни олган. 
Меҳнат илмий тадқиқот институти бошқарувчанлик меъѐрларининг қуйидаги 
миқдорларини тавсия қилган: бошқарувнинг юқори даражаси учун, бунда 
қул остидагилар ҳар хил характердаги вазифаларни бажарадилар, 3-7 нафар 
киши; бошкарувнинг ўртача даражаси учун, бунда қўл остидагилар ўхшаш 
вазифаларни бажарадилар, - 8-20 нафар киши; бошқарувнинг қуйи даражаси 
учун, бунда қўл остидагилар бир хилдаги вазифаларни бажарадилар, -21:40 
нафар киши.
Ишлаб чиқаришнинг ташкилий иерархияси ҳар хил бўғинлари ва турлари 
учун бошқарувчанлик кўлами
Ишлаб чикаришнинг даражаси
Донали ишлаб чикариш
Оммавий ишлаб чикариш
Синов тарзида ишлаб чикариш
Юқори бўғин Қуйи бўғин
Директор даражаси (юқори даража) ва бригадир даражаси (қуйи даража учун 
бошқарувчанлик даражасидаги катта фарқ (уч мартадан то ўн беш мартагача) 
шу билан изоҳланадики, директор ва унинг қўли остидагилар (одатда булар 
унинг ўринбосари ва унга тўғридан тўғри чиқувчи сехлар ва бўлинмалар 

---

бошлиқлари) даражасидаги мувофиқлаштириш нисбати бригадир ва ишчилар 
даражасидаги мувофиқлаштириш нисбатидан ҳам амалга ошириладиган 
ҳуқуқларнинг мазмуни бўйича ва ҳам ахборотли алмашувнинг характери 
бўйича жуда кучли фарқ қилади. Агар бригадирга ишчини юзини, номини 
билиш зарур бўлса ва у буни қилади, директор учун ўзининг ўринбосари 
ҳақидаги бундай маълумотлар у билан самарали ўзаро ҳамкорлик ўрнатиш 
учун етарли бўлмайди. Шунинг учун ташкилий иерархиянинг пастки 
қаватларидан бошқарувчанликнинг мувофиқ кўлами ѐки меъѐрининг 
юқориси томон ҳаракатланиши миқдори камроқ бўлади, чунки бошқарув 
вазифалари мураккаблашади. Бошқарувчанлик меъѐрларига яна бир 
қатор бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатадилар. Ҳаммадан аввал булар ишни 
бажариш билан боғлик омиллар, яъни: ишларнинг ўхшашлиги; ишларнинг 
худудий узоқлашганлиги; ишларнинг мураккаблиги. Омилларнинг яна 
бири ким раҳбарлик қилиши ва кимнинг устидан раҳбарлик қилишга боғлик: 
менежер ва унинг қўли остидагиларнинг касбий даражаси ва шахсий 
хусусиятлари. Омилларнинг энг кўп сонли гуруҳи бошқарувни 
ташкил қилишга тегишлидир: ҳуқуқлар ва жавобгарликларни бошқаларга 
топширишдаги аниқлик даражаси; мақсадларни қўйилишидаги равшанлик 
даражаси; ташкилотдаги барқарорлик (ўзгаришларнинг тезлиги) даражаси;
иш натижаларини ўлчашдаги объективлик даражаси; коммуникатсиялар 
техникаси. Ташкилий тузилмаларнинг асосий параметрларини ажратиш 
мумкин, яъни: - бошкарувнинг марказлашганлик (марказлашмаганлик) 
даражаси; - меҳнатни тақсимланганлик ва ихтисослашганлиги даражаси; - 
депортаментлаштириш ва кооператсиялаш; - ҳар бир даражадаги 
бошқарувчанлик кўлами; - бошқарувнинг шакллантирилганлик даражаси; 
мастер - бошқарув босқичларининг сони; - бўғинлилик, яъни горизонтал (бир 
даражада) жойлашган бўлинмаларнинг сони; - тизимнинг мураккаблиги 
даражаси. Ташкилий тузилмаларнинг қуйидаги турлари ажратилади. 
Ташкилий тузилмаларни қўриш учун ташкилотларни бошқариш тизимидаги 
тизимчалар, идоралар ва ходимларнинг ҳукмронлиги, бўйсундиришнинг 
вертикал нисбатларини акс эттирувчи иерархиялик тамойили муҳим 
аҳамиятга эга. Тўғри чизиқли тузилма ташкилот ва ҳар бир бўлинманинг 
бошида барча ваколатларга эга бўлган ва бошқарувнинг барча вазифаларини 
ўз қўлига жамлаган раҳбат туришини кўзга тутади. Занжирча бўйича 
юқоридан пастга узатиладиган унинг қарори барча қуйида турувчи бўғинлар 
томонидан бажарилиши мажбурийдир. Бошқарувнинг ушбу тизими 
раҳбарларнинг иерархияси шундай асосда ташкил қилинади (масалан, 
ташкилот ташкилот директори, сех бошлиғи, мастер).

---

Директор
Сех бошлиғи Сех бошлиғи Сех бошлиғи
Тўғри чизиқли ташкилот тузилмаси. Якка ҳукмронлик тамойили шундан 
иборатки, қўл остидагилар фақат битта раҳбарнинг фармойишларини 
бажарадилар. Бунинг устига амалдор шахс қандайдир ижрочиларга уларнинг 
бевосита раҳбарини четлаб ўтиб, фармойиш бериш ҳуқукига эга эмас. Ушбу 
тузилма айрим мутахассислар ва хизмат бўлинмаларини мавжуд бўлишига 
йўл қўядики, улар фақат тўғри чизиқли раҳбарга ахборотларни йиғиш ва 
ишлаб чиқариш ѐрдам берадилар, аммо ўзлари бошқарилаѐтган объектга 
кўрсатмалар ѐки йўриқномалар бераолмайдилар.
Бошқарувнинг бу тузилмасининг афзаллиги фармойишларнинг 
яккалиги ва аниқлиги, раҳбарнинг ўзи бошқараѐтган бўлинма фаолияти 
натижалари учун оширилган жавобгарлиги, қарорлар қабул қилишдаги 
оперативлиги, 
ижрочилар 
томонидан 
бир 
бирлари 
билан 
мувофиклаштирилган фармойишларни олинишидир. Тўғри чизиқли 
тузилманинг камчиликлари қўйидагилардан иборат: раҳбарга нисбатан 
юқори талаб, у бошқарувнинг барча вазифалари ва корхона (бўлинма) 
фаолияти турлари бўйича кенг билимлар ва тажрибага эга бўлиши, 
ахборотлар билан тўлдирилиши, қўли остидагилар, юқори раҳбарлар ва 
қўшни ташкилотлар билан алоқанинг кўплилигига эга бўлиши керак. 
Бошқарувнинг вазифавий тузилиши – бу тузилмада бошқарув таъсирлари 
тўғри чизиқли ва вазифавийга ажраладилар ва бу таъсирлардан ҳар бири 
ижрочи учун мажбурийдир. Вазифавий алоқалар бошқарувнинг ҳар қандай 
умумий ва аниқ вазифалари мажмуасини амалга оширадилар
Бошқарувнинг вазифавий тузилмаси Ушбу тузилма умумий раҳбар ва 
бўлинмалар (техник, иқтисодий ва ҳ.к.) раҳбарлари ижрочиларга ўз 
таъсирини вазифалар бўйича тақсимлайдилар. Раҳбарлар бир бирларининг 
ишига 
аралашмайдилар. 
Умумий 
раҳбарлар 
фақат 
бўлинмалар 
раҳбарларининг ҳаракатларини мувофиклаштирадилар ва ўз вазифаларининг 
чекланган 
рўйхатини 
бажарадилар 
(раҳбарлар 
ўртасидаги 
мувофиқлаштирувчи алоқа расмда кўрсатилмаган). Ҳар бир раҳбар фақат 
вазифаларнинг аниқ ижрочилар томонидан ишни бажарилиши учун зарур 
бўлган зарур қисминигина ўзига олади. Бунда раҳбарларни ишни 
бажарилишини бориши ҳақида хабардор қилувчи тескари алоқа бўлмаслиги 
мумкин. Бундай тузилмада раҳбарлар вазифавий деб аталадилар.
Раҳбар

---

Бош муҳандис Бош иқтисодчи
Ижрочи1 Ижрочи Н
Ходимлар бўлими бошлиғи
Ижрочи ҳам ўзининг ишларининг бир қисмини қуйида турувчи даражага 
топшириши ва унга нисбатан вазифавий раҳбар бўлиши мумкин. Шундай 
қилиб, битта ижрочи бир вақтда бир неча вазифавий раҳбарларга бўйсуниши 
мумкин. Бошқарувнинг вазифавий тузилишининг афзалликлари қуйидагилар: 
раҳбарликка аниқ соҳадаги омилкор мутахассисларни жалб қилиниши; 
ностандарт 
вазиятларни 
ҳал 
қилишдаги 
оперативлик; 
вазифавий 
раҳбарларнинг касб маҳоратини тез ўсиши; Бошқарувнинг вазифавий 
тузилишининг камчиликлари куйидагилар: якка хукумронлик 
тамойилини бузилиши; жавобгар шахсни йўқ бўлиши; бўлинмалар 
фаолиятини мувофиклаштиришни қийинлиги. Тўғри чизиқли вазифавий 
тузилма ўз ичига ҳам тўғри чизиқли ва ҳам вазифали ташкил қилишларни 
олади, бу ижрочилар учун икки томонлама бўйсунишни яратади. 
Бошқарувнинг 
кўпгина 
идоралари 
ва 
ижрочилари 
бошқарув 
фаолияти(вазифалари)нинг 
алоҳидаги 
турларини 
бажаришга 
ихтисослашадилар, вазифавий бўлинмалар қуйида турувчи бўлимларга 
кўрсатмалар ва фармойишларни (ваколатлари доирасида ) бериш ҳуқуқига 
эгалар (4.6- расм.) Бу тузилманинг афзалликлари аниқ вазифалар учун жавоб 
берувчи 
мутахасисларнинг 
юқори 
омилкорлиги, 
тўғри 
чизиқли 
раҳбарларнинг улар вазифавий фаолият масалалари бўйича маълумотлар 
тайѐрлашдан озод бўлганликлари натижасида оператив бошқарув бўйича 
имкониятларини кенгайишидир.
Тузилманинг 
камчилигига 
қўйидагиларни 
киритиш 
мумкин:
ҳаракатлар бирлигининг йўқлиги; вазифавий хизматлар ўртасида доимий 
ўзаро алоқаларни қўллаб қувватлаш имконияти йўқлиги;
Корхона директори
Режалаштириш Таъминот Х одимлар М олия
3-бўлим 2 -бўлим 1 -бўлим
Қарорлар 
қабул 
қилишнинг 
узоқ 
муддатли 
тадбирлари;
ижрочиларнинг иш учун жавобгарликларини пасайиши, чунки улардан ҳар 
бири бир неча раҳбарлардан кўрсатмалар оладилар; ходимлар томонидан 
“юқоридан” 
олинадиган 
кўрсатмалар 
ва 
фармойишларни 
мувофиқлашмаганлигини, чунки ҳар бир вазифавий бўлинма ўзининг 

---

масалаларини биринчи ўринга қўяди. якка ҳукмронлик тамойилини 
бузилиши. Бошқарувнинг тўғри чизиқли - штабли тузилмасида биринчи 
(тўғри чизиқли) раҳбарга аниқ масалаларни ишлаб чиқиш ва тегишли 
қарорлар, режаларни тайѐрлашда штаблар деб аталган, вазифавий 
бўлимлардан ташкил топган бошқарувнинг махсус аппарати ѐрдам беради. 
Бундай бўлинма ўз қарорларини юқори раҳбар орқали ўтказади ѐки (махсус 
ваколатлар доирасида) уларни пастда турувчи даража хизматлари ва 
ижрочиларигача етказади Вазифавий бўлинмалар, қоидага кўра, ишлаб 
чиқариш (тижорат) бўлимларига мастақил равишда фармойишлар бериш 
ҳуқуқига эга эмаслар.
Вазифавий 
хизматлар 
ишлаб 
чиқаришнинг 
техник 
қўллаб 
қувватланишини амалга оширадилар, ишлаб чиқаришга раҳбарлик қилиш 
билан боғлик масалаларни ҳал қилиш вариантларини тайѐрлайдилар, тўғри 
чизиқли раҳбарни режалаштириш, молиявий ҳисоб-китоблар, моддий-техник
Юридик хизмат Бош бошқарувчи
Тадқиқотлар сектори
Техник директор
Захираларни бошқариш бўйича директор
Маркетинг бўйича директор
таъминот ва бошқа масалалардан озод қиладилар. Ташкилий тузилма 
бошқарувнинг юқори оперативлигини таъминлайди. Фирма қанчалик 
йирик бўлса, у шунчалик шохлаб кетган аппаратга эга бўлади. Шу муносабат 
билан вазифавий хизматлар фаолиятини мувофиқлаштириш ѐки ўзининг 
ихтиѐрида компютер техникасига эга бўлган юқори малакали ходимларга эга 
йирик ихтисослашган бўлинмаларни ташкил қилиш ҳақидаги масала вужудга 
келади. Бошқарувнинг бу тузилмаларида бўлинмалар ўртасида 
горизонтал даражадаги яқин алоқалар ва ўзаро ҳамкорликлар йўқдир.
Бошқарувнинг матритса тузилмаси - бу бошқарувнинг ташкилий 
тузилмасининг замонавий самарали тури бўлиб, у иккита тузилмалар тўғри 
чизиқли ва дастурий мақсадни бирга олиб бориш йўли билан яратилади.
Тўғри чизиқли тузилмага мувофиқ (вертикал бўйича) ташкилот 
фаолиятининг айрим соҳаларини бошқариш амалга оширилади; ишлаб 
чиқариш, сотиш, таъминот, дастурий мақсадли тузилмага мувофиқ 
(горизонтал бўйича) дастури(лойиҳалар)ни бошқариш. Бошқарувнинг 
матритса тузилмасида дастур(лойиҳа)нинг раҳбари тўғри чизиқли 

---

раҳбарларга ҳам бўйсунувчи мутахассислар билан ишлайди. У аниқ дастур 
бўйича нима ва қачон қилиниши кераклигини белгилайди. Тўғри чизиқли 
раҳбар эса у ѐки бу ишни ким ва қачон бажариши кераклигини ҳал қилади.
Бошқарувнинг матритса тузилмасининг афзалликлари қуйидагилар:
бошқарув ходимлари фаолиятини вазифавий бўлинмалар билан ўзаро 
ҳамкорлик қилувчи дастурий бўлинмаларни шакллантириш йўли билан 
фаоллаштириш, бошқарув вазифаларини юқори натижаларга эришиш учун 
жавобгар бўлган раҳбарлар (лойиҳавий ва дастурий гуруҳлар раҳбарлари) ва 
мавжуд ресурслардан тўлиқроқ фойдаланиш учун жавобгар бўлган раҳбарлар
(вазифавий бўлинмалар бошлиқлари) ўртасида етарлича аниқ тақсимланиши;
барча даражадаги раҳбарлар ва матахассисларни ишлаб чиқариш 
(тижорат)ни такомиллаштириш бўйича фаол ижодий фаолиятга жалб қилиш;
қарорлар қабул қилиш бўйича ваколатларни ўртача даражага топшириш 
натижасида юкори даражадаги раҳбарларга юкламани пасайтириш. Бунда 
асосий қарорларни бажарилишини мувофиқлаштириш ва уни назорат қилиш 
юқори даражада сақланиб қолади; бир неча дастурларни бажаришда 
ресурслар билан маневр қилишнинг эгилувчанлиги ва оперативлиги 
таъминланади.

---