Mavzu : Ozon qatlami muammolari

Mavzu : Ozon qatlami muammolari

Reja :

1 Ozon qatlamining ta'rifi

2 Ozon qatlamidagi teshik

3 Ozon qatlamidagi teshikning oqibatlari

Ozon qatlamining ta’rifi

Avval ozon qatlami nima ekanligini bilib olaylik. Bu stratosferada joylashgan o’ziga xos himoya qatlamidir. Ushbu qatlam tirik mavjudotlar uchun zararli bo’lgan ultrabinafsha quyosh nurlanishining filtri vazifasini bajargan. U bu ultrabinafsha nurlanishiga qarshi qalqon bo’lib, biz bilganimizdek, er yuzidagi hayotni kafolatlamaydi.

Ushbu qatlam yashash uchun juda muhim bo’lishiga qaramay, odamlar uni baribir yo’q qilishga bel bog’laganga o’xshaydi. Xloroflorokarbonatlar Ular turli xil reaktsiyalar orqali stratosferada mavjud bo’lgan ozonni yo’q qiladigan kimyoviy moddalardir. Bu ftor, xlor va ugleroddan tashkil topgan gaz. Ushbu kimyoviy moddalar stratosferaga etib kelganida, fotolitik tarzda quyoshning ultrabinafsha nurlanishi bilan reaksiyaga kirishadi. Bu molekulaning parchalanishiga olib keladi va ular xlor atomlarini istaydilar. Xlor stratosferada ozon bilan reaksiyaga kirishib, kislorod atomlarini hosil bo’lishiga olib keladi va ozonni parchalaydi. Shu tarzda, ushbu kimyoviy moddalar chiqarilishi doimiy ravishda ozon qatlamining yo’q qilinishiga olib keladi.

Bundan tashqari, ushbu kimyoviy moddalar atmosferada uzoq umr ko’rishini hisobga olish kerak. Monreal protokoli tufayli ushbu kimyoviy moddalarning emissiyasi umuman taqiqlandi. Biroq, bugungi kungacha, ozon qatlami hali ham buzilgan. Ozon qatlamidagi teshik oldingi o’n yilliklarga qaraganda sezilarli darajada yaxshilanmoqda. Keling, buni chuqurroq tahlil qilaylik.

Ozon qatlamidagi teshik

Ozon stratosferada 15-30 kilometr balandlikda joylashgan. Ushbu qatlam ozon molekulalaridan iborat, ya’ni o’z navbatida 3 atom kislorod atomidan iborat. Ushbu qatlamning vazifasi shikastlanishni kamaytirish uchun filtr bo’lib xizmat qiladigan ultrabinafsha B nurlanishini yutishdir.

Ozon qatlamining vayron bo’lishi, bu stratosfera ozonining yo’q qilinishiga olib keladigan kimyoviy reaktsiyalar mavjud bo’lganda sodir bo’ladi. Voqea sodir bo’lgan quyosh nurlari ozon qatlami tomonidan filtrlanadi va u erda ozon molekulalari ultrabinafsha B nurlanishi orqali parchalanadi va bu sodir bo’lganda ozon molekulalari kislorod va dioksidga ajraladi. Ushbu jarayon fotoliz deb nomlanadi. Bu molekulaning yorug’lik ta’sirida parchalanishini anglatadi.

Dioksid va kislorodning shakllari to’liq dissotsiatsiyalanmagan, lekin yana qo’shilib, yana ozon hosil qiladi. Ushbu qadam har doim ham sodir bo’lmaydi va aynan shu narsa ozon qatlamidagi teshiklarni keltirib chiqaradi. Buning asosiy sabablari ozon qatlamini tezlashtirilgan darajada yo’q qiladiganlar xloroflorokarbonlar emissiyasidir. Quyoshdan tushgan yorug’lik ozonni yo’q qilishini ta’kidlagan bo’lsak-da, muvozanat neytral bo’ladigan tarzda amalga oshiradi. Boshqacha qilib aytganda, fotoliz bilan buzilgan ozon miqdori molekulalar orasidagi birikma natijasida hosil bo’ladigan ozon miqdoriga teng yoki undan kam.

Demak, ozon qatlamining buzilishining asosiy sababi xloroflorokarbonlarning emissiyasiga bog’liq. Jahon meteorologiya tashkiloti ozon qatlamining tiklanishi ushbu mahsulotlarning taqiqlanishi tufayli 2050 yil atrofida sodir bo’lishini tasdiqlamoqda. Shuni yodda tutingki, bularning barchasi taxminlardir, chunki hatto ushbu kimyoviy moddalar bekor qilingan bo’lsa ham, ular o’nlab yillar davomida atmosferada qoladi.

Ozon qatlamidagi teshikning oqibatlari

Ta’kidlash joizki, ozon teshigi asosan Antarktida ustidan. Ozon qatlami uchun zararli gazlarning aksariyati rivojlangan mamlakatlarda chiqarilganiga qaramay, bu gazlarni Antarktida tomon olib boradigan atmosfera oqimi mavjud. Bundan tashqari, bunga bu gazlar atmosferada qolishi va ozonga zarar etkazishi mumkin bo’lgan vaqtni qo’shishimiz kerak.

Sayyoramizning umumiy aylanishi tufayli ushbu gazlar janubiy yarimsharda past haroratdan foyda ko’rdi va ozonning bu kontsentratsiyasini katta darajada buzdi. Va agar u pastroq haroratni ta’kidlasa, aytilgan qatlamning buzilishi. Bu ozon kontsentratsiyasining pasayishi bahorda tiklanib, qishda ko’payishiga olib keladi.

Ozon qatlamining buzilishi yoki yo’q qilinishining turli xil oqibatlari mavjud. Biz kimga ta’sir qilganiga qarab, ularning nima ekanligini tahlil qilamiz.

Inson salomatligi uchun oqibatlar

Teri saratoni: Bu ultrabinafsha B nurlanishiga bog’liq bo’lgan eng yaxshi ma’lum bo’lgan kasalliklardan biri hisoblanadi, chunki kasallik hozirgi paytda emas, balki yillar davomida paydo bo’lmagani uchun quyosh nurlarini himoya qilish kerak.

Immunitet tizimining mehri: Organizmga ta’sir qilish o’zimizni yuqumli kasalliklardan himoya qilish qobiliyatini asta-sekin kamaytiradi.

Ko’rish buzilishi: bu tez-tez katarakt va presbiyopiyaga olib kelishi mumkin.

Nafas olish muammolari: Atmosferaning pastki qatlamlarida ozon ko’payishi sababli ba’zi muammolar astma hisoblanadi.

Quruqlik va dengiz hayvonlariga oqibatlari

Bu quruqlikdagi barcha hayvonlarga salbiy ta’sir qiladi va odamlarga o’xshash oqibatlarga olib keladi. Dengiz faunasiga kelsak, bu nurlanish sirtga okeanlardagi fitoplanktonga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarzda etib boradi. Ushbu fitoplanktonning populyatsiyasi shunchalik kamayganki, u oziq-ovqat zanjiriga ta’sir qiladi.

O’simliklar oqibatlari

Ushbu eng zararli ultrabinafsha nurlanishining tarqalishi o’simliklar turlarining rivojlanishiga ta’sir qiladi, ularning gullashi va o’sish vaqtlari o’zgarib turadi. Bularning barchasi o’simlik va o’simlik populyatsiyasining kamayishiga ta’sir qiladi.