Mavzu : O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish bo‘yicha olib boriladigan ishlar

O’z-o‘zini tarbiyalash va kasb tanlash

Siz o‘zingizning bo‘lg‘usi kasbingizni tanlash to‘g‘risida o‘ylar ekansiz, o‘z qiziqishlaringiz, mayllaringiz, imkoniyatlaringizga baho bera boshlaysiz. Xullas, siz o‘z fazilatlaringizning murakkab tomonini tahlil qilishni o‘rganasiz. Zero har bir kishi o‘zining bo‘lg‘usi mehnat yo‘li to‘g‘risida o‘ylayotgan vaqtda bu fazilatlarni etiborga olmay iloj yo‘q.

Kishi o‘z ustida ishlashini, o‘z xarakterini, iroda kuchini shakl1antiridigan, o‘zining kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirishni istasa, hech qachon kech bo‘lmaydi, lekin bu ishni yoshlik paytidan boshlagan ma’qul.

Abdulla Oripov o‘z xarakteri va prodasi ustida zo‘r berib ishlashning ajoyib namunasi bo‘lishi mumkim. Uning yoshligida kishini xayratga soladigan darajada aniq maqsadni ko‘zlab ishlaydigan va nihoyatda zo‘r ish qobiliyatiga ega bo‘lganligi to‘g‘risida E.Voxidov bunday hikoya qiladi: «U juda yosh paytidan ishlab, hali maktabda o‘qib yurgan paytlaridayoq qattiq mehnat ishga o‘rgangan va umuman har bir kunni o‘zi tuzib chiqqan qat’iy jadval asosida o‘tkazishga uringan edi. Bu jadvalga o‘qish ham, dars tayorlash ham, kitoblar mutola qilish ham, dam olish ham, sayr qilish ham, turli o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lish ham kiritilgan edi yoki mashg‘ulot qancha vaqt, ya’ni soat nechadan nechagacha davom etishi jadvalda aniq ko‘rsatilar edi. Hech qanday kuch yoki sabab uning o‘zi tomonidan belgilab qo‘yilgan ish tartibini qaytarishiga majbur qila olmas edi. Faqat yangidan paydo bo‘lgan ishlarigina, uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan muhim mashg‘ulotlarni o‘tkazishdagi belgilangan tartibni o‘zgartirishi mumkin edi.

Bu ishda birinchi qadamni o‘zidagi mustahkamlanishi va rejalashtirilishi zarur bo‘lgan fazilatlar ro‘yxatini tuzib chiqishidan boshlash kerak. Shuningdek, har bir kishi faqat o‘zidagina bo‘lgan, ba’zi bir xususiyatlarini yo‘qotishni ham, o‘zgartirishni rejalashtirishi, o‘zidagi salbiy sifatlar o‘rniga ijobiy fazilatlarni rivojlantirishi, ko‘p mashq qilishi, mehnatni tashkil qilishning yana ham takomillashtirilgan usullaridan, yangicha ish rejalaridan foydalanmog‘i kerak va hokazo.

Kishi o‘zini-o‘zi boshqarishni o‘rganib olishi uchun birinchi o‘zini bilmog‘i kerak. O’z ehtiyojlari va qobiliyatiga qiziqishlari va xulq-atvori, motivlariga, iztiroblari, kechinmalari va fikru-o‘ylariga ongli munosabatda bo‘lmog‘i kerak. Kishi o‘zini-o‘zi faqat aniq mehnatdagina bilishi mumkin, ya’ni mehnat faoliyatining talablariga o‘zidagi bilim, mahorat va malakalar mos kelish-kelmasligini tekshirib ko‘rshni, o‘zining jismoniy imkoniyatlariga, iroda sifatlariga, jamoa ichida ishlay olish mahoratiga, odamlar bilan muomala qilish madaniyatiga chuqur baho bermog‘i kerak va hokazo. Bundan o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini tahlil qilish natijalarini shaxsiy kundalik daftarga yozib borish foydalidir, bu har kim o‘ziga obyektiv baho berish hamda o‘z-o‘zini takomillashtirib kamolga yetkazib borish real rejasini tuzib olish imkonini beradi.

Mana, masalan, ulug‘ o‘zbek shoiri Muammad Yusuf tutgan kundalikdan olingan quyidagi ba’zi bir fikrlarni o‘qib ko‘ring: «Sen har kuni ertalab turib butun kun bo‘yi nima ishlar qilishing kerakligini o‘zing uchun topshiriq tarzida yozib chiq va belgilangan ishlarning hammasini bajar. O’z so‘zingga amal qil. Basharti, sen biror ishni qilishga kirishgan bo‘lsang, o‘zingdagi butun kuch-quvvat va qobiliyatni mana shu ishni bajarishga qarat».

Har kim o‘ziga, o‘z qobiliyatlariga, axloqiy sifatlariga, har xil harakatlariga tanqidiy baho berishi, o‘zi tanlayotgan kasb talablariga o‘z imkoniyatlari qanchalik muvofiq kelishini taqqoslab ko‘rish imkonini beradi. Kishi o‘ziga-o‘zi past baho qo‘yadigan bo‘lsa, bu uning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishiga xalal beradi, agar kishi o‘ziga-o‘zi ortiq baho beradigan bo‘lsa, bu ayanchli oqibatlarga, jamoa o‘rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Har bir kishi o‘z ustida muvaffaqiyatli ish olib borishi uchun intizomli bo‘lmog‘i kerak, ya’ni u belgilangan axloq-odob qoidalariga, mashg‘ulot tartibiga bo‘ysinmog‘i, oldindan belgilab qo‘yilgan yashash va mehnat qilish tartibi talablariga qat’iy rioya qilmog‘i lozim. Mana, masalan, mashhur o‘zbek pedagogi S.R.Rajabov o‘z hayotida qanday qoidalarga amal qilganligini o‘qib ko‘ring:

«Mukammal darajada vazminlikka, juda bo‘lmaganda, sirtdan vazmin bo‘lib turishga erishish.

So‘zda va amaliy ishlarda rostgo‘y bo‘lish.

Har bir hatti-harakatni puxta o‘ylab ko‘rish.

Qat’iyatli bo‘lish.

Agar zarurat bo‘lmasa, o‘z haqingda bir og‘iz ham so‘z aytmaslik.

Vaqtni behuda o‘tkazmaslik, duch kelgan ishni emas, balki o‘zi xoxlagan ishni qilish. Har kuni kechqurun o‘z hatti-harakatlari to‘g‘risida halollik bilan hisobot berish. Qilingan ishlar bilan ham, hozir qilinayotgan ishlar bilan ham, endi qilinajak ishlar bilan ham hech qachon "maqtanmaslik".

Xarakterning, iroda kuchining aniq maqsadga yo‘naltirilgan shakllantirilishi, bu siz qanday kasbni tanlashingizdan qat’iy nazar, bozor iqtisodiyotining istagan bir sohasida muvaffaqiyatli ravishda ishlash uchun zarur bo‘lgan shaxsiy manfaatlarni rivojlantirishning tarkibiy qismidir.

Siz o‘zingiz tanlagan bo‘lg‘usi kasbingizga yaroqlilikni shakllantirish uchun o‘zingizda rivojlantirib borishingiz lozim bo‘lgan sifatlar ro‘yxatini tuzishga harakat qilib ko‘ring.

 Umumiy o‘rta ta’limda kasbga yo‘naltirishda ota ona va mahallaning o’rni

Maktab, oila mahalla va ishlab chiqarishning hamdo‘stligi yosh avlodni yangi ruhda tarbiyalashning asosiy prinspi hisoblanadi. O‘quvchilarda professional qiziqishlarini rivojlantirish va tarkib toptirish, sanoat, qurilish, qishloq xo‘jaligi xizmat ko‘rsatish sohasi ishchi kasblariga ijtimoiy e’tiborning ortishi, xayot yo‘lining ongli ravishda tanlash ishining muvaffaqiyati maktab, oila, mahalla va ishlab chiqarishning birgalikda olib borilgan samarali ishlariga bog‘liq.

Shaxsni tarbiyalash asoslari oiladan boshlanadi, ya’ni o‘quvchilar ba’zi kasblar bilan, xususan o‘z ota-onalari, akalari, opalari, qarindosh urug‘larining kasblari bilan oilada tanisha boshlaydilar bu esa o‘quvchilar professional qiziqishlarining rivojlanishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi.

O‘quvchilarning hamma ota-onalarini (ularni o‘z bolalari bilan oilaviy kasb tanlashga yo‘llash ishlarida aktiv ishtirok etish darajasiga qarab) taxminan 4 katigoriyaga bo‘lish mumkin.

1. Ota-onalar bolalarining o‘yinlari va mehnatini kuzatadilar, uyda bolaalri qiziqqan har qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lishlari uchun sharoit yaratib beradilar; bolalari bilan korxona, kallektivning mehnati haqida, o‘z ishlab chiqarish muoffaqiyatlari to‘g‘risida suhbatlashadilar; ularning qiziqishlari va qobiliyatlari va xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini hisobga olgan holda aniq maslahatlar beradilar.

2. Ota-onalar bolalari bilan kasb tanlash haqida suhbatlashadilar, lekin aktiv ta’sir ko‘rsatmaydilar, o‘z bolalarining individual hususiyatlarini har doim ham hisobga olavermaydilar.

3. Ota-onalar bolalarining rejalariga ha deb aralashaveradilar, ularning qiziqishlari, istak va imkoniyatlarini hisobga olmaydilar, yeasbning moddiy va obroli tamonlaridan kelib chiqib o‘zlari tanlagan ihtisosni egallashga majbur qiladilar.

4. Ota-onalar o‘z balolarining kelajagiga passiv va sovuqqonlik bilan qaraydilar, ularga kasbtanlashga yordam bermaydilar, bu muammodan o‘zlarining behabarligi va noto‘g‘ri maslag‘at berib qo‘yishlaridan cho‘chib, “o‘zing ko‘r”, “qaysi biri yaxshi bo‘lsa shuni tanla” va hokozalar qabilida ish tutib, o‘zlarni chetga tortadilar.

Ko‘pchilik ota-onalar kasb tanlashga yo‘llash masalalari bo‘yicha maslahatlariga muhtojdirlar.Ular bunday yordamni suhbat, konsul’tatsiya va boshqa tadbirlar formasida maktab pedagogika jamoasi, vrach, psixolog, korxona mutaxasislaridan olish mumkin.

Maktab o‘zining rejalashtirgan tadbirlariga muvofiq ravishda ota-onalar kanferensiyasini uyushtirish va o‘tkazish kerak. Bu konfrensiyalarda korxona kadrlar bo‘limlari, mehnat resurslaridan foydalanish bo‘yicha bo‘limlarning, viloyat xodimlari, turli xil kasblarning, vakillari va o‘quv yurtlarining rahbarlari hamda ota-onalar so‘zga chiqishlari mumkin bo‘ladi. Ular o‘z kasblarining mazmuni haqida muvofaqiyatli mehnat qilishi uchun qo‘llaniladigan zarur bilim va malakalar hamda boshqa narsalar to‘g‘risida bu kasbni qayyerda va qanday egallash va shu hususida qanday mahoratli bo‘lish haqida; yoshlar duch keladigan qiyinchiliklar haqida va o‘quvchilar bilan oilaviy suhbatlaruchun tavsiyalar haqida gapirib berishlari kerak.

Buyuk mutafakkir olim Abu Ali Ibn Sino - Odamning yashashi uchun eng zarur narsa bu foydali mehnat jangi deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, ota-onalar o‘z bolalariga yoshligidan ma’lum bir kasb-hunar o‘rgatishlari lozim. Bola kasb-hunarni ma’lum darajada o‘zlashtirib bo‘lgandan so‘ng uni kasb-hunaridan foydalanishga, ya’ni halol mehnat bilan mustaqil hayot kechirishga o‘rgatish kerak. Mutafakkir bu ishning bolalar uchun ikki xil tarbiyaviy ahamiyatiga ega ekanligini ta’kidlaydi:

1. Bola o‘z kasb-hunari tufayli mustaqil turmush kechirib, uning dastlabki manfaatini ko‘rgandan keyin, o‘z hunariga yanada mahkam bog‘lanib, unga nisbatan muhabbat orttiradi va uni takomillashtirishga intiladi.

2. Yashash takomili o‘z zimmasiga yuklatilgandan keyin o‘z kasb-hunariga odat hosil qiladi.

Kasbga ko‘nikish davri odatda uchta xarakterli bosqich bo‘yicha boradiki, ularning har biri pedagoglar uchun juda muhim xususiyatlarga ega. Kasbga ko‘nikishning birinchi bosqichi – tanishtirish bo‘lib, o‘zining atrof-muhitdagi yangi rolini anglashdan iborat. U tanlangan kasb bo‘yicha muayyan malaka olishga qaror qilingandan boshlanadi va ishlab chiqarish ta’limiga dastlabki nazariy tayyorgarlik davrida o‘quv ustaxonalari hamda bilim yurti bilan tanishish davrida davom etadi.

Kasb-hunarga ko‘nikishning bu birinchi bosqichida qabul qilingan qarorning to‘g‘riligini o‘smir o‘zi baholaydi kasbga, ishlab chiqarishga, kursdoshlar va o‘qituvchilar bilim yurti va korxonaga munosabati vujudga keladi. O‘smir o‘z kelajagiga nazar tashlaydi. Hamda tanlagan kasbida qandaydir jozibali va qandaydir xunuk tomonlarni ko‘radi. Bolalikda o‘yg‘ongan, qiziqtirgan sohalar haqidagi o‘y xayollari barbod bo‘ladi, hamda yangi umid va intilish paydo bo‘ladi.

Kasbga ko‘nikishning ikkinchi tayyorlov bosqichi ijtimoiy umumiy va maxsus predmetlar hamda o‘quv ustaxonalarida ishlab chiqarish ta’limini asosli egallashdan iborat kasb o‘rganishdir. Bu yerda ham tanlangan kasbga ko‘nikishning ancha uzoq va ma’suliyatli bo‘lgan davri, ya’ni kasbni o‘zlashtirayotgan malakali ishchi-shaxsning dastlabki shakllanishi yuz beradi. Bu shakllanishning muvafaqqiyati o‘zini o‘quv mehnati natijasidan qanoatlanish va qanoatlanmaslik bilan bog‘liq yutuqlar quvontiradi va ilhom beradi, yanada kattaroq muvafaqqiyatlarga undaydi. Tasodifiy muvaffaqiyatsizlikga yanada ko‘proq kuchni safarbar qiladi. Ammo doimiy ravishdagi muvafaqqiyatsizlik ishga, o‘qishga va kasbga nisbatan qiziqishi susayadi. Kasbga ko‘nikishning uchinchi asosiy bosqichi yosh insonning korxona ishchilari muhitiga singishidir. Bu bosqich o‘quvchi o‘zini o‘rab olgan o‘sha guruhning a’zosi yoki ishchi sifatida his qiladigan, ammo ular darajasida malaka orttirmagan, tegishli mehnat unumdorligi va mahsulot sifatini ta’minlay olmaydigan, ba’zan xato va beparvoliklarga yo‘l qo‘yadigan ishlab chiqarish amaliyoti davrida boshlanadi. Rasmiy jihatdan o‘zining tengligi va atrofidagi kishilar bilan ishlab chiqarish malakasida teng emasligi hamda ularning ѐsh ishchiga «temir qanot qushcha» deb munosabatda bo‘lishini anglash uning bu bosqichdagi kasbga ko‘nikishi jarayonini favqulodda murakkablashtirib qo‘yadi. Buni ijobiy hal qilish esa amaliyotda korxona ishchi kadrlari bilan birgalikda qiladigan mehnatiga bog‘liq bo‘ladi.

Xulosaqilibshuniaytish lozimki o‘quvchi yoshlarni mehnatga o‘rgatmasdan turib jamiyat uchun barkamol shaxs etib tarbiyalash mumkin emas. Mehnat insonni barkamollikka va jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam beradi.

Yoshlarni kasb-xunarga yunaltirish va uning kasbiy qiziqishlarini aniqlash. Mehnat an’analarini tayanchi sifatida yoshlarni hayotga ijtimoiy mehnat faoliyatida ishtirok etishga tayyorlash ham muhim ahamiyatga ega. Mehnat an’analari zamirida shaxsning axloqiy sifatlari mehnatsevarlik, yerga va tabiatga muxabbat, suvni isrof qilmaslik saxiylik, o‘zgalarning mehnatini qadrlash, mehnat baxt keltirishini anglashdir.

Xalq tarbiyashunosligida mehnatsevarlik va kasb-hunarga doir g‘oyalarni yosh avlodlarimiz ongiga singdirish xalq ommasining ilg‘or mehnat, hunarmandchilik an’analariga befarqqaramaslik zamon talablariga mos ma’lum tarbiya jarayonlarini tashkil etishdir.