Mavzu : Nutq uslublari. So’zlashuv uslubi

34-Mavzu: Tinish belgilarini to’g’ri qo’llash me’yorlari

Reja:

1. Tinish belgilarini qo’llash madanyati.

2.Tinish belgilarini qo’llashninh gap mazmuniga ta’siri

3.Diktant va uning tahlili.

Tayanch so’z va iboralar: punktuatsiya, nuqta, ikki nuqta, nuqtali vergul, vergul, so’roq belgisi, undov belgisi, tire, qavs, qo’shtirnoq, ko’p nuqta.

Tinish belgilari yozma nutqda gap mazmunidan kelib chiqqan holda qo’llanadi. Ularni qo’llash gap mazmuni va qurilishiga ta’sir qiladi. Tinish belgilari gap mazmuni aniqligining shartidir.

Punktuatsiya – tinish belgilarini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi. Hozitgi yozma adabiy tilda o’nta tinish belgisi qo’llanadi: nuqta (.), so’roq belgisi(?), undov belgisi(!), Ko’p nuqta(…), qavs ( ), qoshtirnoq (“ “), vergul (,), nuqtali vergul (;) , ikki nuqta (:), tire ( - )

Ma’lum bir maqsad , fikr og’zaki nutqda ma’lum biro hang bilan, yozuvda esa gapning garmmatik qurilishi va tinish belgilari orqali ifodalanadi.Tinish belgilari fikrni, maqsadni yozuvda ko’rsatishda qo’shimcha , ammo zaruruiy vositadir. So’lovchining maqsadni tinish belgilari orqali bilib olamiz: Poyezd keldi. Poyezd keldi! Poyezd keldi?

Bu uch gapdagi xabar , his –hayajon , so’roq mazmuni gaplardan so’ng qo’yilgan tinish belgilari orqali bilinadi.

Tinish belgilari mazmun , ohang va gapning Grammatik qurilishiga ko’ra qo’llanadi.

1. 
   Mazmun. Ifodalanmoqchi bo’lgan mazmun tugallangan bo’lsa, nuqta, undov yoki so’roq belgisi , uch nuqta qo’yiladi. Masalan:
   

• 
  Ozimiz institute ochyapmiz,bilib qo’y…
  
• 
  Institut ?
  
• 
  Institut!
  

O’zgalarning gapi bo’lsa, qo’shtirnoqqa olinadi: “Ertaga sinovlar boshlanadi”, - dedi o’qituvchimiz.

2. 
   Grammatik qurilish. Ayrim tinish belgilari gapning grammatik tuzilishiga ko’ra qo’llanadi. Masalan, ega bilan kesim orasida tire qo’yilishi yoki qo’yilmasligi ma’lum grammatik qoidalar asosida belgilanadi. Masalan: Yo’lchi, qancha archasi bo’lsa ham, berishga tayyor edi.
   
3. 
   Ohang. Ohang, fikr, maqsadning og’zaki nutqdagi ifodasidir.
   

Har bir tinish belgisi o’ziga xos ohangga ega bo’ladi: undov, so’roq belgisi, ko’p nuqta va nuqta tugallangan ohang bilan ; qo’shtirnoq, qavs kichik to’xtalish bilan, ajratilgan ohang bilan ; ikki nuqta, tire izoh ohangi bilan; vergul , nuqtali vergul kichik to’xtalish ohangi bilan talaffuz qilinadi.

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Qaysi tinish belgilari qo’shaloq holda ishlatiladi?
   
2. 
   Nashriyot ishlarida qisqartirilgan so’zlar qanday tinish belgialri bilan qo’llanadi?
   
3. 
   Inson ruhiyati bilan bog’liq o’rinlarda qanday tinish belgilarini ishlatasiz?