|
1.3 Moliyaviy hisobotlar orasidagi bog’liqlik
Aytib o’tilganidek, buxgalteriya balansida korxona mablag’lari va ularning manbalari muayyan sanaga (chorak va yil boshi hamda oxiriga) ko’rsatiladi. Bu aktiv ma’lumotlari passiv ma’lumotlari bilan bevosita bog’liqligini va o’zaro teng bo’lishi kerakligini anglatadi.
Buxgalteriya balansi moddalarining umumiy ichki o’zaro bog’liqligini ko’rib chiqamiz:
1. Balans aktiviniig barcha bo’limlari summasi uning passivi barcha bo’limlari summasiga teng:
1BA + 2BA = 1BP + 2BP
Korxonalar mablag’ining bir xil summasi ikki ko’rinishda: tarkibiga va joylashuviga ko’ra, shuningdek yuzaga kelish manbalari bo’yicha ko’rsatiladi.
Tarkibiga ko’ra - korxona mablag’larini tashkil etgan qismlar, ya’ni asosiy vositalar, tovar zahiralari, pul mablag’lari va shu kabilarning jamuljamini anglatadi.
Mablag’larnipg joylashuviga ko’ra - mablag’larning qayerda: asosiy vositalar, aylanma vositalar, kassa, hisob-kitob hisobvarag’ida va shu kabilarda joylashganligini ko’rsatadi.
Mablag’larning har bir summasi (asosiy vositalar, tovar zahiralari, naqd pullar) o’z yuzaga keladigan manbalariga (mazkur korxona muassislarining o’z mablag’lari, jismoniy va yuridik shaxslardan (banklardan) olingan qarzlar) ega.
2. O’z mablag’lari summasi, odatda, uzoq muddatli aktivlar summasidan ortiq bo’lishi kerak:
1BP > 1BA
Korxonaning o’z mablag’laridan asosiy vositalar sotib olish va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar joylash maqsadida, qolgan qismidan esa - aylanma mablag’larni (ishlab chiqarish zahiralari, sarf-xarajatlar, pul mablag’lari va sh.k.) qoplash uchun foydalaniladi. O’z mablag’larining uzoq muddatli aktivlardan kam ekanligi korxona aylanmadan tashqari aktivlarni qoplash uchun qarz olingan mablag’ summasidan foydalanilganidan dalolat beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu g’ayritabiiy holat deb qaralib, odatda, korxona to’lovga qodir emas deb topiladi.
3. Aylanma aktivlarning umumiy summasi, ya’ni tovar zahiralari, sarf-xarajatlar, pul mablag’lari, hisob-kitoblarga qo’shilgan mablag’i majburiyatlarning umumiy summasidan ortiq bo’lishi lozim:
2BA > 2BP
Aylanma vositalarning katta qismi, odatda, qarz olingan mablag’lar emas, balki o’z mablag’lari hisobiga qoplanishi shart.
Agar majburiyatlar summasi (2BP) aylanma aktivlar summasidan ortsa, bu aylanma mablag’larning barcha summasi qarz olingan mablag’lar hisobiga shakllanganligini ko’rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunday korxona to’lovga qodir emas va iqtisodiy jihatdan nochor deb hisoblanadi.
4. Uzoq muddatli majburiyatlar uzoq muddatli aktivlardan ortmasligi kerak:
UMM < 1BA
Buni uzoq muddatli aktivlarning birinchi navbatda o’z mablag’lari hisobiga shakllanish bilan izohlash mumkin. Uzoq muddatli kredit va qarzlardan asosiy vositalar, kapital va uzoq muddatli qo’yilmalarni investitsiyalash uchun foydalaniladi. Ular shuningdek, aylanma aktivlarda (tovar zahiralarini xarid qilish, pul mablag’larni yaratish va h.k.) ishlatiladi.
5. O’z aylanma mablag’lari o’z mablag’lari manbalaridan kichik bo’lishi shart, chunki o’z aylanma mablag’lar korxona o’z mablag’ining bir qismidir.
6. Aylanma aktivlar aylanmadagi o’z mablag’lari va qisqa muddatli kredit va qarzlar, shuningdek aylanma vositalarni to’ldirishga yo’llangan uzoq muddatli kredit va qarzlar yig’indisiga teng bo’lishi shart. Bu hol aylanma aktivlar (aylanma mablag’lar) korxonaning o’z mablag’laridan, aylanma vositaga yo’nalgan qisqa muddatli qarzlardan iborat ekanligi bilan izohlanadi.
Moddalarning ushbu bog’liqligi ham buxgalteriya balansi yakunlari summasining o’zgarishlarini belgilaydi.
Buxgalteriya balansi (1-son shakl) va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-son shakl) o’rtasidagi bog’liqlik. Buxgalteriya balansida taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 450-satrda bir qatorda ko’rsatiladi. Yil oxiridagi va yil boshidagi farq bu yillik sof foyda summasini ko’rsatadi. Bundan korxonani to’liq daromadlari va xarajatlari haqida ma’lumot olib bo’lmaydi. Ushbu ma’lumotlar moliyaviy natijalar to’risidagi hisobotda mavjud. 2-shakl 270-satrida hisobot davrining sof foydasi (zarari) keltirilgan. Bu ko’rsatkichga erishish uchun korxonaning hamma daromadlaridan hamma xarajatlar va soliqlarni ayirish kerak bo’ladi. Pastda keltirilgan moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotga qarang. Moliyaviy natijalar to’risidagi hisobotning 270-satr ma’lumoti buxgalteriya balansni 450-satrdagi yil oxiridagi va yil boshidagi farqi bilan, ya’ni sof foyda bir-biriga mos keladi.
Buxgalteriya balansi (1-son shakl) va asosiy vositalarning harakati to’g’risida hisobot (3-son shakl) o’rtasidagi bog’liqlik. Joyida aytib o’tish kerakki, bu shakl Adliya vazirining 11.10.2012 y. 1209-5-son bilan ro’yxatga olingan moliya vazirining Buyrug’iga muvofiq o’z kuchini yo’qotgan. Lekin korxonalarda shu shakl bo’yicha hisobot ma’lumotlari mavjud.
Buxgalteriya balansida asosiy vositalar boshlang’ich (qayta tiklash), eskirish summasi va qoldiq (balans) qiymati bo’yicha ma’lumotlar 010, 011 va 012-satrlarda yil boshida va yil oxirida statik tarzda keltirilgan. Korxonalarni asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobotida asosiy vositalarni har bir turi va guruhlari bo’yicha yil boshidagi qoldiq, kirim va chiqim, qayta baholash va eskirish summasi, yil oxiridagi qoldiq keltirilgan. Asosiy vositalar to’risidagi hisobot yakyniy ma’lumotlari buxgalteriya balansni 010-012 satrlari bilan mos keladi.
Buxgalteriya balansi (1-son shakl) va pul oqimlari to’g’risida hisobot (4-son shakl) o’rtasidagi bog’liqlik. Buxgalteriya balansida jami pul mablag’lari (kassada, bankda hisob-kitob hisobvarag’ida, maxsus hisobvaraqlarda va b.) bo’yicha ma’lumotlar 320-satrda yil boshida va yil oxirida statik tarzda keltirilgan. Quyida keltirilgan 4-shaklda pul mablag’larini harakati operatsion faoliyat, investitsiya faoliyati, moliyaviy faoliyat bo’yicha to’liq pul kirimi va chiqimi ko’rsatilgan. Ushbu shaklni 220-satrida “Jami moliyaviy-xo’jalik faoliyatining sof pul kirimi / chiqimi” summasi buxgalteriya balansini 320-satri yil oxiridagi va yil boshidagi farqi bilan to’g’ri kelishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
