Mavzu : Moliyaviy faoliyat bo'yicha pul oqimlarini tahlili mundarija: Kirish

I-kirim 1. Iste’mol tovarlarini qaysi kannallar orqali sotilishidan qat’iy nazar, ularning sotishdan tushgan savdo tushumlari;
2. Temir yo’l va xavo transportdan pul tushumi;
3. Mahalliy transportdan pul tushumi;
4. Komunal va turar joy tulovlari bo’yicha tushumlar;
5. Tomoshagoh tashkilotlaridan tushgan tushumlar;
6. Maishiy xizmat kursatish korxonalaridan tushum;
7. Soliq yig’imlari, boj tulovlari va boshqa majburiy to’lovlardan tushumlar; 8. Qishloq xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlardan tushumlar;
9. Omonatlardan tushgan tushumlar;
10. Pochta aloqasi korxonalaridan tushum;
11. Bank plastik kartochkalaridan tushumlar;
12. Mikrokreditlar qaytarilishidan tushumlar;
13. Boshqa tushumlar (armiya, ichki ishlar MXX va FVV, partiya va boshqa tashkilotlar).
II-Chiqim 1. Ish haqiga (shu jumladan stipendiya va xizmat safari xarajatlari) berilgan naqd pullar;
2. Neft mahsulotlarini sotib olish uchun berilgan naqd pullar;
3. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotib olib tayyorlash uchun berilgan naqd pullar;
4. Qishloq xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlarga berilgan naqd pullar;
5. Pensiya, nafaqa to’lovlari va sug’urta tovonlarni to’lash uchun berilgan naqd pullar;
6. Bank plastik kartochkalari buyicha berilgan naqd pullar;
7. Boshqa maqsadlar uchun berilgan naqd pullar;
8. Mikrokreditlarga berilgan naqd pullar;
9. Omonatlar bo’yicha berilgan naqd pullar;
10. Pochta aloqasi korxonalariga berilgan madad pullari.
Jami chiqim
Kirimning chiqimdan oshishi. Ushbu xomcho’tni bank bo’linmalari barcha korxona va tashkilotlardan yig’ib Markaziy bank topshirig’iga binoan kutilayotgan kvartal boshlanishiga 30 kun oldin yig’iladi. Markaziy bank ushbu ma’lumotlarni chuqur o’rganib pulni muomilaga ko’shimcha ravishda chiqarish yoki muomiladan olish bo’yicha takliflarni ishlab chiqadi. Pul muomilasini tashkil etishda aholini daromadlari va xarajatlari balansi ham urganiladi va u quyidagi shaklga ega. I-Daromadlar 1. Ish xaqi 2. Jamoa xo’jaligi va shaxsiy tamorqadan daromad. 3. Pensiya, stipendiya va nafaqalar 4. Moliya-kredit oqimlaridan tushumlar 5. Dividendlarni olish va boshqa tushumlar. Jami. II-Xarajatlar. 1.Tovarlar uchun tulovlar 2.Xizmatlarga tulovlar 3.Majburiy to’lovlar va ixtiyoriy badallar 4.Quyilmalarga o’tkazish 5.Aksiya, obligasiyalarni xarid qilish va kechiktirilayotgan to’lovlar. 6.Boshqa xizmatlar. Jami. Ushbu balansda aholi daromad va xarajatlarining tarkibi ijtimoiy guruhlari: ishchi va xizmatchilar, xodimlarning boshqa guruhlari buyicha ko’rsatiladi. Ushbu balansni to’zishdan maqsad aholining bo’lishi mumkin bo’lgan pulli daromad va xarajatlarining iqtisodiy asoslangan pragnozlar qilishdan iborat. Balansda daromadni xarajatlardan ko’prok bo’lishi aholini qo’lida naqd pul qoldig’ini oshiqligini, uning aksi esa aholi qo’lidagi naqd pul qoldig’ining kamayganligini bildiradi. Bu shunga yarasha muomilaga tovarlar chiqarish, xizmatlar ko’rsatish korxonalari faoliyatini rivojlantirish buyicha tadbirlar ishlab chiqishga undaydi. Daromadlarni asosiy qismini ish xaqi, xarajatlarning asosini tovarlar uchun tulovlar tashkil etiladi. Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansi va kassa aylanmasi xomcho’ti pul muomilasini tashkil etishda asosiy rejalardan hisoblanadi. Bu ikkala reja pul aylanishini asosini tashkil etish bilan birga ular o’rtasidagi quyidagi farqlar ham mavjud. 1.Kassa aylanmasi xomcho’tida faqat naqd pul aylanishi ko’rsatilsa aholini daromadlari va xarajatlari balansida aholi amalga oshiradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanish to’lig’icha ko’rsatiladi. 2.Aholining pul daromadlari va xarajatlari balansida kassa aylanishi pragnozidan farqliroq aholining shaxsiy tomorqa xo’jaligi, xunarmandchilik va boshqa kursatadigan xizmatlari buyicha olinadigan daromadlari va amalga oshiradigan xarajatlari kursatiladi. 3.Aholining pul daromadlari kassa aylanmasi xomcho’tining xarajat qismida, aholining xarajatlari kassa aylanmasi xomcho’tining daromad kismida kursatiladi va boshqalar. Pul muassasi pul muomilasining muhim kursatkichi hisoblanadi. Pul massasi xo’jalik aylanishidagi naqd pulli xisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid tulov vositalarining yalpi hajmini o’zida ifodalaydi.Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o’sish sur’atlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko’rsatkichlar (pul agregatlari) foydalaniladi. O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari to’planadi) iborat. Mo = naqd pullar M₁₌ Mo + schetlardagi pul qoldig’i + mahalliy byudjet mablag’lari+ byujet, jamoa va boshqa tashkilot mablag’lari. M₂₌ M₁+xalq bankidagi muddatli jamg’armalar M₃₌M₂+sertifikatlar + maqsadli zayom obligasiyalari + davlat zayom obligasiyalari + xazina majburiyatlari. Pul agregatlari M₁ + M₂ ning bir – biridan farqi M₂ ning tarkibiga yakin orada pulga aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi pullar» ni (depozit sertifikatlari, investisiya fondlarining aksiyalari va boshqalar) olishdadir. 1995 yilda nominal pul mussasi M₂ pul massasining 1994 yildagi o’sish darajasidan 1,5 marta kam bo’lgan.Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov 2003 yil 17 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining yig’ilishida «Moliyaviy pul muomilasi mutonosibligini ta’minlash masalalarida ijobiy natijalar qo’lga kiritildi…. Pul massasining o’sish sur’ati ancha kamaydi, uning hajmi 2001 yilda YaIM ga nisbatan 14 foizni tashkil etgan bo’lsa, o’tgan yili bu ko’rsatkich 12,5 foizdan iborat bo’ldi» degan edi. O’zbekiston Respublikasida pul muomilasini
boshqarishda Markaziy bank quyidagi usullardan foydalanadi. 1.Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash. 2.Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi 3.Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini belgilash. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi qonunning 28 moddasiga binoan majburiy rezerev miqdori tijorat bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Tijorat banklari resruslarining Markaziy bankda saklanishi lozim bo’lgan ushbu qismi jamg’arma turiga, uning hajmiga, bankning joylashgan o’rniga bog’liq bo’lgan holda turli mamlakatlarda turlicha. Masalan, Yaponiyada minimal rezerv stavkasi 2,5 %, AQSh da 12% Germaniyada 12,1%, Portugaliyada 17 %, O’zbekistonda 20 % ni tashkil etadi. O’zbekistonda bu rezerv 1.05.94 ga 30%, 1.07.96 ga 25 % ga 2006 yildan 15 % ga teng. Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar buyicha qayta moliyalashtirish stavkasini belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditlarning bahosini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bu stavkalar markaziy bankning kredit siyosatidan kelib chiqib keyingi yillarda quyidagicha bo’lgan: 1,01,94 dan 225 %, 1.03.95 dan 300 %., 1.07.96 dan 60 %., 2000 yil yiliga 32.%, 2003 yil 27,1 % , 2005 yildan 16% ni tashkil etadi. Hozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq bozorda operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obyekti davlat qimmatli qog’ozlari va markaziy bank chiqargan qarz majburiyatlari bo’lishi mumkin. 1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari (KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mablag’larini xavf-xatardan saqlash va daromad olish imkonini beradi. KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi bozorda uni sotishi mumkin. Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish usulidan foydalaniladi. Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma vakolatlarga ega. 4. Moliyaviy faoliyat bo'yicha pul oqimlari va ulardan mamalakatimiz amaliyotida foydalanish imkoniyatlari Zamonaviy pul oqimlari quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi: - pul birligi; - narxlar ko'lami; - pul turlari; - emissiya oqimlari; - davlat yoki kredit apparati. Pul oqimlarini sanoatda tavsiflash rivojlangan mamlakatlar uni xarakterlang tarkibiy elementlar. Pul birligi - bu barcha tovarlarning narxlarini o'lchash va ifoda etish uchun ishlatiladigan qonuniy valyuta. Pul birligi kichik multiplikatorlarga bo'linadi. Ko'pgina mamlakatlarda o'nlik bo'linish oqimlari o'rnatilgan: 1: 10: 100 (1 AQSh dollari 100 sentga teng). Narxlar shkalasi - bu pul birliklarida qiymatni ifodalash vositasi, texnik funktsiya pul. Narxlarning rasmiy ko'lami yo'qoldi iqtisodiy ma'no almashinuv tugashi bilan kredit pul oltin uchun. 1976-1978 yillarda Yamayka valyuta islohoti natijasida. Oltinning rasmiy narxi va pul birliklarining oltin tarkibi bekor qilindi. Hozirgi vaqtda narxlar shkalasi o'z-o'zidan rivojlanib, tovarlarning qiymatlarini narxlar yordamida o'lchashga xizmat qilmoqda. Pulning qonuniy to'lov turlari asosan bank kredit kassalari, shuningdek qog'oz pullar (G'aznachilik yozuvlari) va bo'sh pullardir.Banknotalar (banknotalar) - Markaziy banklar tomonidan muomalaga chiqarilgan banknotlarning bir turi, qonuniy to'lov vositasi. Banknotlar aniq belgilangan nominal bilan chiqariladi: Qo'shma Shtatlarda 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dollarlik banknotalar muomalada; Buyuk Britaniyada - 1, 5, 10, 20 funt sterling. G'aznachilik veksellari - bu hukumat tomonidan byudjet kamomadini qoplash uchun to'g'ridan-to'g'ri chiqariladigan qog'oz pullar. Banknotalardan farqli o'laroq, G'aznachilik yozuvlari hech qachon qimmatbaho metallar bilan ta'minlanmagan va ular oltin yoki kumushga almashtirilmasligi kerak edi. Oltin standart bekor qilingandan so'ng, G'aznachilik yozuvlari va banknotalar o'rtasidagi farq deyarli yo'q bo'lib ketdi. Savdo chipi - bu qonuniy og'irlik tarkibi va shakliga ega bo'lgan metall quyma. Qo'shma Shtatlarda muomalada 1, 50, 25, 10, 1 sentlik kumush-mis va mis-nikel tangalar mavjud. Buyuk Britaniyada muomalada 1 funt sterling, 50, 10, 5, 2 pens, 1 va Ѕ pennyadagi tangalar mavjud. 2 va 1 shillingdan iborat eski tangalar muomalada bo'lib, ular qiymati 10 va 5 pensga to'g'ri keladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda emissiya oqimlari qonuniy emissiya qonunchiligiga muvofiq markaziy banklar tomonidan banknotalarni, xazinalar tomonidan g'azna kassalari va tangalarni chiqarilishini anglatadi. Banknotalarni chiqarilishi mamlakat emitenti banki tomonidan tijorat banklariga kredit berish jarayonida, sotib olish bilan bog'liq operatsiyalar jarayonida amalga oshiriladi. chet el valyutasi va davlat qimmatli qog'ozlar. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda pul aylanmasining 95% dan ortig'i naqdsiz to'lov shaklida amalga oshiriladi. Shuning uchun muomalada bo'lgan pul massasining o'sishi asosan banknotalar chiqarilishi tufayli emas, balki depozit cheklari chiqarilishi tufayli yuzaga keladi, ya'ni. bank-emitent tomonidan tijorat banklariga kredit berish jarayonida. Monetar tartibga solish - bu pul miqdori ob'ektiv ehtiyojlarga mos kelishiga erishish uchun davlat ta'sir choralarining majmuidir. iqtisodiy rivojlanish... Ko'pgina sanoat rivojlangan mamlakatlarda nishonga olish 70-yillardan boshlab joriy qilingan, ya'ni. o'z siyosatiga rioya qilgan muomaladagi pul massasi o'sishini tartibga solish bo'yicha maqsadlarni belgilash markaziy banklar. Shunday qilib, sanoat rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul oqimlarlarining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - rasmiy oltin tarkibini bekor qilish va banknotalarni oltinga bepul almashtirish, ya'ni. oltinni demonitarizatsiya qilish; - oltin uchun qaytarib bo'lmaydigan kredit pullariga o'tish; - banknotalarni muomalaga chiqarilishi nafaqat tartibda bank kreditlari fermer xo'jaliklari, shuningdek, asosan davlat xarajatlarini qoplash uchun; - pul muomalasida naqdsiz muomalaning tarqalishi; - daromad davlat tomonidan tartibga solish pul muomalasi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning pul oqimlari. Zamonaviy pul oqimlariga quyidagi elementlar - pul birligi - narxlar shkalasi - pul turlari - emissiya oqimlari - davlat yoki kredit apparati kiradi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning pul oqimlarini tavsiflash uchun uning tarkibiy elementlarini tavsiflab beraylik. Pul birligi - bu barcha tovarlarning narxlarini o'lchash va ifoda etish uchun ishlatiladigan qonuniy valyuta. Pul birligi kichik multiplikatorlarga bo'linadi. Ko'pgina mamlakatlarda o'nlik sanoq sistemasi 110100. 1 AQSh dollari 100 sentga teng. Narxlar shkalasi - bu pul birliklarida qiymatni ifodalash vositasi, pulning texnik funktsiyasi. Narxlarning rasmiy shkalasi kredit pullarini oltinga almashtirishni tugatishi bilan iqtisodiy mohiyatini yo'qotdi. 1976-1978 yillarda Yamayka valyuta islohoti natijasida. Oltinning rasmiy narxi va pul birliklarining oltin tarkibi bekor qilindi. Hozirgi vaqtda narxlar shkalasi o'z-o'zidan rivojlanib, tovarlarning qiymatlarini narxlar yordamida o'lchashga xizmat qilmoqda. Qonuniy to'lov turlari asosan bank yozuvlari, shuningdek qog'oz pullar, xazina kassalari va bo'sh pullardir. Banknotalar - bu markaziy banklar muomalaga chiqargan banknotalar, banknotlarning bir turi, qonuniy to'lov vositasi. Banknotalar Qo'shma Shtatlarda aniq belgilangan nominalda chiqarilgan; Buyuk Britaniyada 1,2,5,10,20,50,100 dollarlik banknotalar 1,5,10,20 funt sterlingda muomalada bo'lgan. G'aznachilik veksellari - bu hukumat tomonidan byudjet kamomadini qoplash uchun to'g'ridan-to'g'ri chiqariladigan qog'oz pullar. Banknotalardan farqli o'laroq, G'aznachilik yozuvlari hech qachon qimmatbaho metallar bilan ta'minlanmagan va ular oltin yoki kumushga almashtirilmasligi kerak edi. Oltin standart bekor qilingandan so'ng, G'aznachilik yozuvlari va banknotalar o'rtasidagi farq deyarli yo'q bo'lib ketdi. Savdo chipi - bu qonuniy og'irlik tarkibi va shakliga ega bo'lgan metall quyma. Qo'shma Shtatlarda muomalada 1 dollar 50,25,10,1 sent miqdorida kumush-mis va mis-nikel tangalar mavjud. Buyuk Britaniyada muomaladagi tangalar 1 funt sterling, 50,10,5,2 pens, 1 va penni. 2 va 1 shillingdan iborat eski tangalar muomalada bo'lib, ular qiymati 10 va 5 pensga to'g'ri keladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda emissiya oqimlari qonuniy emissiya qonunchiligiga muvofiq markaziy banklar tomonidan banknotalarni, xazinalar tomonidan g'azna kassalari va tangalarni chiqarilishini anglatadi. Bank kupyuralarini chiqarish tijorat banklariga kredit berish jarayonida, xorijiy valyuta va davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish bilan bog'liq operatsiyalar jarayonida mamlakat emitenti banki tomonidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda 95 dan ortiq pul aylanmasi naqdsiz to'lov shaklida amalga oshiriladi. Shuning uchun muomalada bo'lgan pul massasining o'sishi asosan banknotalar chiqarilishi tufayli emas, balki depozit cheklari chiqarilishi tufayli yuzaga keladi, ya'ni. bank-emitent tomonidan tijorat banklariga kredit berish jarayonida. Monetar tartibga solish - bu pul miqdorining iqtisodiy rivojlanishning ob'ektiv ehtiyojlariga mos kelishiga erishish uchun davlat ta'sirining chora-tadbirlar majmuidir. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko‘pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli, muomalada bo‘lgan pul miqdorini hisoblash uchun M1 ...Mn pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: Mo ‒ naqd pullar; M1=Mo+ tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy budjetlar mablag‘lari, budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari; M2 = M1 + banklardagi muddatli omonat(jamg‘arma)lar; M3 = M2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Barcha pul agregatlari yig‘indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi. Pul massasi – bu naqd va naqdsiz shaklda mavjud bo‘lgan, belgilangan vazifalarni bajaruvchi barcha pul vositalari yig‘indisidir. Yalpi pul taklifi iqtisodiyotdagi mavjud barcha pullar miqdori bilan aniqlanadi. Pul taklifi pul multiplikatori yordamida hisoblanadi. Pul multiplikatori – bu tijorat banklar oqimlari muomaladagi pul massasini ko‘paytirish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan ortiqcha ehtiyotlar bir qismi va yangi qarz (yoki qimmatli qog‘ozlarni sotib olish) taqdim qilish yo‘li bilan berilgan muddatsiz qo‘yilmalar summasidir. U bir soni (1) ning ehtiyotlar, majburiy normasiga bo‘lingan miqdoriga teng. Mazkur ko‘rsatkich pul asosi o‘zgargan holda pul massasi hajmi qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatadi. m=D=E*m, E=A-R bunda m – pul multiplikatori; D – pulning joriy hisobda eng yuqori darajada ko‘payishi; R – ehtiyotlar normasi; E – ortiqcha ehtiyotlar. Pul tarkibiy qismlari nuqtayi nazaridan naqd pullar – metall va qog‘oz pullardan iborat bo‘ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy pul massasining 5-7 foizini, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mustaqil hamdo‘stlik davlatlarida 30– 35% ni tashkil qilgan. Monetaristik yondashuvga ko‘ra Fisher tenglamasida Transaksion deb nomlanadigan pulga talab hisobga olinadi. Bu talab pulning muomala vositasi vazifasidan kelib chiqadi. Pulga Transaksion talab – tovar va xizmatlarni sotib olishga xizmat qilishi sababli, u bitimlar uchun pulga talab ham deyiladi. Shunday ekan, pulga talab – bu bitimlar uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o‘z ichiga oladi. Aholi o‘zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha, kundalik ehtiyojlari uchun qo‘llarida yetarlicha pulga ega bo‘lishi zarur. Кorxonalarga ish haqi to‘lash, material, yoqilg‘i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo‘ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo‘lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim uchun zarur bo‘lgan pul miqdori nominal YaIM hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YaIM qiymatiga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko‘proq pul talab qilinadi: narxlar o‘sganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda. Кishilar o‘zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo‘ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko‘payadi. Shunday qilib, pulga bo‘lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo‘lgan talab va bitim uchun pulga bo‘lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. Кeyns nazariyasida pulga bo‘lgan talabni iqtisodiyot subyektlari o‘z boyligining bir qismini likvidli pul aktivlari shaklida saqlashiga moyilligidan kelib chiqib aniqlashga harakat qilinadi. Bunda pulni likvidli shaklda saqlashning transaksion (to‘lov vositasi sifatida foydalanish), ehtiyotkorlik (ko‘zda tutilmagan xarajatlar bo‘lishini hisobga olish) va olib-sotarlik (moliyaviy aktivlarning kelgusidagi bozor qiymati noaniqligi va yo‘qotishdan qochish xohishi) motivi asosida unga bo‘lgan talabni aniqlashga harakat qilinadi. Кeyns pulga bo‘lgan talabni nominal daromad va ssuda foizi normasiga bog‘liq deb hisoblaydi: nominal daromad pulga bo‘lgan talabga to‘g‘ri mutanosiblikda, ssuda foizi normasi esa teskari mutanosiblikda ta’sir ko‘rsatadi. Кeyns fikricha, muomaladagi pul miqdorining ko‘payishi boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda foiz stavkasi darajasi pasayishini keltirib chiqaradi. Bu tadbirkorlar uchun kreditlar arzonlashganini bildiradi, investitsiyalar o‘sishi ro‘y beradi va natijada YaIM o‘sishi kuzatiladi. YaIMning o‘sishi pulga bo‘lgan talabni kengaytiradi va foizning muvozanatli stavkasini oshiradi. Monetaristlar qarashicha, aynan pul muomalasi ishlab chiqarish, bandlik va narx darajasini belgilab beradi. Iqtisodiy fanda tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga javob berishda ikki xil yo‘nalish mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy munozaralar bo‘lib kelgan. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari qarashicha, tovarlarni ayriboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o‘lchanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti ishlab chiqarishning mavjud ijtimoiy normal sharoitida va shu jamiyatda mehnat mahorati va jadalligining o‘rtacha darajasida naflilikka ega bo‘lgan biron tovarni tayyorlash uchun talab qilinadigan ish vaqtidir. Ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoiti muayyan turdagi tovarlarning aksariyat qismi yaratiladigan sharoitdir. Bu odatda o‘rtacha sharoit, faqat shu sharoitda o‘rtacha mahoratga ega bo‘lgan va o‘rtacha jadallik bilan ishlaydigan ishlab chiqaruvchi bir soatlik mehnati mobaynida bir ijtimoiy normal sharoitga mos qiymat vujudga keltiradi. Xodimning mahorati va mehnatining jadalligi jamiyatda qaror topgan o‘rtacha darajadan yuqori yoki pastroq bo‘lsa, bu holda bir soatlik mehnat mobaynida yaratgan qiymat tegishlicha ko‘p yoki kam bo‘ladi. Qiymatning mehnat nazariyasiga ko‘ra ijtimoiy zarur ish vaqti o‘ziga xos ijtimoiy mehnat me’yori rolini o‘ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarur. Кeragidan ortiqcha mehnat sarflari jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi. Bozorda muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq to‘lamaydi. Tovar qiymatida oddiy mehnat ifodalanadi. Oddiy mehnat deganda, maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan mehnat tushuniladi. U shunday boshlang‘ich negizki, boshqa mehnat turlari malakasi jihatidan unga tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab mehnat darajasiga ko‘tarilgan yoki ko‘paytirilgan oddiy mehnat sifatida namoyon bo‘ladi. Murakkab mehnatni oddiy mehnatga tenglashtirish bozorda individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga tenglashtirish bilan birga sodir bo‘ladi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari – tovar xo‘jaligi sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalarni tartibga soluvchi, obyektiv qiymat qonunini mavjud bo‘lishini tan oladi. Ular fikriga ko‘ra, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayriboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari bilan ijtimoiy zarur mehnat sarflari o‘rtasidagi farqqa bog‘liq holda tabaqalashtiradi, sarflarni kamaytirgan ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi va iqtisodiy resurslar hamda ishchi kuchining tarmoqlar va sohalar bo‘yicha taqsimlanishini tartibga solib turadi. Masalan, eng yuqori mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarini ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Qiymat qonuni muhim iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Bular: tovar ishlab chiqaruvchilarni tartibga solish; mehnat unumdorligi o‘sishini rag‘batlantirish; ishlab chiqaruvchilarni ijtimoiy - iqtisodiy jihatdan tabaqalashtirish. Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi vazifasi raqobat kurashi natijasida bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib, ularning ijtimoiy qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab chiqaruvchilarning xohishi bilan sodir bo‘lmay, balki obyektiv qiymat qonunining kuchi ta’siri ostida ro‘y beradi. Qiymat qonunining resurslarni taqsimlashni tartibga solib turish vazifasi shundan ko‘rinadiki, jamiyatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy resurslar foyda normasi past bo‘lgan tarmoqlardan uning normasi yuqori bo‘lgan boshqa tarmoqlarga to‘xtovsiz o‘tib turadi. Neoklassik nazariyada tovar nafliligiga ustuvorlik beriladi. Ular fikricha xaridor tovar qiymatini uning nafliligidan izlaydi. Italyan iqtisodchisi F. Galiani (1728 – 1787) nazariy tasavvuricha eng yuqori naflilikka ega bo‘lgan tovarlar masalan, oziq - ovqat mahsulotlari shunday yuqori qiymatga ham ega bo‘lishi zarur. Biroq klassik iqtisodiy nazariyada A. Smit bunday o‘zaro bog‘liqlik haqiqatga to‘g‘ri kelmasligini qayd qilgan. Uning qarashi “Smit paradoksi” nomini olgan: agar buyumning qiymati uning nafliligiga bog‘liq bo‘lsa, nima uchun normal sharoitda eng yuqori nafli samaraga ega bo‘lgan ne’matlar (non, suv, sut) inson uchun juda nisbiy naflilikka ega bo‘lgan qimmatliklar (brilliant)ga qaraganda past baholanadi. XIX asr oxirlarida bir qator iqtisodchilar (U. Djevons, A. Marshall, К. Menger, F. Vizer, E.fon Bem. Bavrek, L. Valras) mazkur muammoning nazariy yechimini keyingi qo‘shilgan miqdor nafliligi tushunchasini kiritish orqali topishga harakat qiladi. Bu tushunchaga ko‘ra, moddiy boyliklar qiymati aniq olingan inson uchun ularning foydalilik darajasi bilan aniqlanadi. Bunda gap foydali bo‘lishning umumiy miqdori to‘g‘risida emas, balki ne’matning qo‘shilgan miqdori nafliligi haqida ketadi. Yuqorida qarab chiqqanimizdek, qiymatning mehnat nazariyasiga ko‘ra, mehnat sarflarining ijtimoiy zaruriy darajasi faqat bozorda, ayriboshlashda yuzaga chiqadi. Qiymat faqat bozorda almashuv qiymat ko‘rinishida o‘zining ifodalanish shaklini oladi. U ishlab chiqarishda yaratiladi, bozorda esa namoyon bo‘ladi. Shu yerda qo‘shilgan miqdor nafliligi nazariyotchilari qarashlari bilan qarama-qarshilik paydo bo‘ladi. Uning mohiyati nimadan iborat? Agar tovar bozorda sotib olinsa, bu kimdir tovar ishlab chiqarishiga ketadigan sarflarni ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari sifatida baholashi natijasida emas, balki mazkur tovar xaridor uchun foydali samaraga ega bo‘lishi sababli ro‘y beradi. Кishilar tomonidan juda xilma-xil iqtisodiy ne’matlar (hamda xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu ne’matlar naflilikka ega bo‘lishi sababli qadrlanadi va u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat sarflari faqat shu sababli amalga oshiriladiki, kishilar aniq nafliliklarga ehtiyoj sezadi. U yoki bu mehnat sarflarining ijtimoiy zarurligi kim tomonidan yoki nima bilan aniqlanadi? Oddiy qilib bozor tomonidan! - deb, javob berish to‘g‘ri, lekin bu juda umumiy javob. Кeyingi qo‘shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari fikrlariga ko‘ra, “faqat tovarning nafliligi,” “mehnat sarflariga” ijtimoiy zaruriy deb nomlanadigan xarakter berishi mumkin.