Mavzu № jamiyat sotsial strukturasi va stratifikatsion jarayonlar. Reja

Ma’lumotlik (ta’lim) darajasi. YUqori sanab o‘tilgan me’zonlardan tashkari hozirgi kunda sotsiologlar ma’lumotlik darajasiga qarab ham kishilarni muayyan qatlamlarga ajratishadi. Bunday me’zon sifatida kishilarning ta’lim darajasi-ma’lumotliligi olinadi. Agar kishilarni ma’lumotlik (ta’lim) darajasi bilan qatlamlarga ajratadigan bo‘lsak, ular oliy, o‘rta maxsus, o‘rta, va to‘liqsiz o‘rta ma’lumotlarga bo‘linadi. O‘z navbatida esa intelligensiya (ziyoli) ning o‘zlari ham fan doktori, fan nomzodi, magistr, bakalavr singari tarkiblarga ega bo‘ladi.

4 Ijtimoiy tizim elementlari orasida muhimligi va o‘zgaruvchanlik jihatidan stratifikatsiya va uning darajalari alohida ajralib turadi. Ushbu tizimlar orasida sotsiologlar darajalar bo‘yicha ochiq va yopiq tizimlarni ajratib ko‘rsatadilar. Ochiq tizimlarda ierarxiyadarajalari orasidagi farq ancha o‘zgaruvchan va unga kishilarninng erishgan statuslari faol ta’sir ko‘rsata oladi. Ochiq tizimlarda sotsial harakatchanlik yuqoriroq saviyada bo‘ladi. Sotsial harakatchanlik esa kishilar yoki sotsial guruhlarning stratifikatsiya tizimidagi bir darajadan boshqa darajaga qarab harakatlanishidir. Bu harakat bqori yoki pastga qarab yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Turli avlodlarga taalluqli bo‘lgan mazkur harakatlar bosqichma-bosqich sodir bo‘lishi mumkin. ²

Bir mutafakkirning “Kambag‘allik hayot imkoniyatlarini toraytiradi va berkitadi” degan tezisni ilgari surdi. Haqiqatan, kambag‘allikning jabrdiydalari imkoniyatlarni arteskerozini his qiladilar. Iqtisodiy ishonchsilik nafaqat yoqimsiz holat, balki u yana kishining aqliy va jismoniy salomatligiga zarar etkazadi. Bizning imkoniyatlarimiz taalluqli bo‘lgan sinflarga ham bevosita bog‘liqdir. Bundan tashqari kishilar orasidagi yoshdagi farq ham bu masalada muhim ahamiyat kasb etadi. YOsh bolalarda kattalarga qaraganda hokimiyat va ma’suliyat kamroqdir. Boylikka va hokimiyatga ega bo‘lmagan kattalar ierarxiyada o‘rtamiyona joyni egallaydilar. Jamiyatlagi huddi shunday differensatsiya holatini ayollar va erkaklar o‘rtasidagi farqda ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Ayollar aksariyat hollarda erkaklarga tobe sifatida qabul qilinadilar. Jamiyatning bosqichli davrlarida kishilar diniy, etnik va kasbiy mansubliklari tufayli notenglik holatiga aloqalor bo‘ladilar.³

Sotsiallik – sinfiy strukturaning gorizontal talqini bilan birga savodlilik, kasbiy malakalilik darajasiga ko‘ra vertikal talqin ham qilish mumkin. Masalan, ishchilar orasida past, o‘rta va yuqori malakalilarini ajratib olsak. Ularning nisbati tahminan 25:50:25 nisbatga bo‘linadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ishchilarni uch guruhga bo‘lishning o‘zi etarli.

Intelligensiyaning vertikal talqin etish esa ancha murakkab kechadi. An’anaga ko‘ra ularga maxsus tayyorgarlik talab qiluvchi aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchilar kiradi. Sotsiologiyada bu guruhni intelligensiya va xizmatchilarga ajratib o‘rganadilar. Ziyolilar, ishchilar, oliy va o‘rtam ma’lumotli odatda aqliy, ijodiy mehnat bilan shug‘ullanuvchi, kasbiy band odamlar kiradi. Ishchi mutaxassislarga ilmiy ma’lumot talab qilinmaydigan, biroq ilmiy ma’lumoti borligi ham zarar qilmaydigan militsioner, kotiba, hisobchi va hokazolar kiradi. Oliy o‘quv yurtida o‘qib uni tamomlaganlarning hammasini ham ziyoli deb bo‘lmaydi. Ishchilarning 10% ini oliy va o‘rta ma’lumotlilar tashkil qiladi. Bunday holatda mexnat xarakteri nazarda tutiladi. Sotsiologiyada ishchi – ziyoli tushunchasini kiritish orqali muammoni hal qilishga urinishdi. Unga malakali, maxsus kasbiy tayyorgarlik va savod talab qilinadigan ishlarda mehnat qiluvchi ishchilar guruhi nazarda tutiladi. Masalan, tajriba sinov ishchilari, uchuvchi, murakkab uskunalar operatori, ularda ishlashni o‘rgatuvchi operatorlar va hk. Aytish mumkinki, jamiyatning taraqqiy etishi bilan uning sotsial strukturasi murakkablashadi, hamda alohida shaxslar turli sotsial guruh va sinflar chegarasida qolishadi.