Мавзу № Иқтисодиёт асослари. Инновацион иқтисодиёт. Иқтисодиёт тушунчаси. Жамиятнинг иқтисодий эҳтиёжлари

Мавзу № 1. Иқтисодиёт асослари. Инновацион иқтисодиёт.

1. 
   Иқтисодиёт тушунчаси. Жамиятнинг иқтисодий эҳтиёжлари
   
2. 
   Инновация тушунчаси. Инновацион жараён, унинг босқичлари
   
3. 
   Инновацияларнинг моҳияти ва вазифалари.
   
4. 
   Инновацияларнинг мақсадлари ва турлари, уларнинг таснифи.
   

1.Иқтисодиёт тушунчаси. Жамиятнинг иқтисодий эҳтиёжлари
Инновацияни ва инновацион фаолиятни инвстициядан ажратиб бўлмайди. Инвестиция эса иқтисодий жараёнларнинг қисми саналади. Инновацион фаолиятнинг техник ва технологик, илмий жиҳатидан ташқари савдо ва маркетинг масалалари тадбиркорлик фаолиятига мурожаат қилади.
Тадбиркорлик фаолиятига ўтишга қадар тадбиркорлик нима ҳамда бизнес нималигини билиш муҳимдир. Тадбиркорлик бу мустақил тарзда, таваккалчилик асосида ўзининг ижтимоий иқтисодий фаолиятини ҳуқуқий юритилишига айтилади. Бизнесдан фарқи эса бизнес маълум маҳсулотни сотиб олиб бошқа жойда сотишига айтилади. Унда ҳам таваккалчилик бўлади, аммо унинг таваккалчилик даражаси тадбиркорлик фаолиятига нисбатан пастроқ бўлади.
Тадбиркорлик фаолиятига давлат томонидан солиқ, божхона ҳамда крдит имтиёзлари берилган бўлиб, бизнес фаолиятига бунақа имтиёзлар йўқ.
Тадбиркорлик фаолиятини инновация билан боғлиқлиги ва номутахассислик йўналишларга фан сифатида қўйилганлигининг мазмуни шундан иборатки, инновацион жараёнларни олиб бориш учун инновацион фаолият зарур, инновацион фаолият учун инновацион маҳсулот зарур. Инновацион маҳсулотни яратишда эса бугунги кунда маҳсулотнинг фарқлари бўлиши керак бошқа ўзига турдош маҳсулотлардан. Бунинг учун эса унинг фарқлари мазмуни самаралироқ, тезроқ, тежамкорроқ, унумлироқ, ҳажми каттароқ ва ҳ.к. лар бўлиши мумкин. Буларнинг барчаси фақатгина иқтисодий кўрсаткичлар эмас, балки техник кўрсаткичлар ҳам саналишади. Шу боис уларни техник иқтисодий кўрсаткичлар деб атаймиз. Инновацияларни асослашда техник иқтисодий кўрсаткичлар аҳамиятли саналади.
Иқтисодий кўрсаткичларни тўлақонли англаш учун иқтисодиёт нима эканлигига аниқлик киритиш зарурдир. Иқтисодиёт бу чекланган ресурслар орқали чекланмаган эҳтиёжларни самарали қондиришдир.
Эҳтиёжлар чексизлик хусусиятига эга, ресурслардан фойдаланишда эса биз иқтисод, яъни тежамкорона иш тутишимиз даркордир. Инновацион иқтисодёт бу (билимлар иқтисодиёти, интеллектуал иқтисодиёт) - бу инновациялар оқимига, доимий технологик такомиллашувга, юқори қўшимча қийматга эга юқори технологияли маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилишга асосланган иқтисодиётнинг бир тури. Тахмин қилинишича, бу ҳолда асосий фойда новатор ва олимларнинг ақл-заковати, ахборот соҳаси ва моддий ишлаб чиқариш (саноат иқтисодиёти) эмас, балки молия (капитал) концентрациясидан олинади.
Баъзи тадқиқотчилар (Е. Тоффлер, Ф. Фукуяма, Д. Белл, Ж. Найсбитт ва бошқалар) замонавий дунёнинг аксарият ривожланган давлатлари учун уни яратган мамлакатнинг жаҳон иқтисодий устунлигини таъминлайдиган инновацион иқтисодиётдир, деб ҳисоблашади.
Ҳозирги кунда АҚШ, Германия, Япония, Австралия, Канада, Швеция, Финляндия, Сингапур, Исроил ва бошқа давлатлар инновацион иқтисодиётга эга бўлган ва ривожланган венчур бизнесига эга бўлган давлатлардир.
Инновацион жараён жамиятнинг инновацион фаолиятига асосланади. Инновацион жараён - бу янги меҳнат маҳсулотини яратиш учун интеллектуал меҳнатнинг комбинацияси. Янги маҳсулот техник, ишлаб чиқариш ва тижорат хусусиятларида ифодаланиши мумкин.
Инновацион жараён технологияга янги хусусиятларни, тайёр маҳсулотни (давлат ва хусусий истеъмол) янги сифат параметрларини, шунингдек, ижтимоий ва шахсий эҳтиёжларни қондиришга қаратилган янги технологияларни киритишни ўз ичига олади.
Корхоналарнинг 70% дан ортиғи бозор сегментини олиш учун маҳсулот турларини кенгайтириш учун инновацияларни амалга оширадилар. Ишлаб чиқариш таннархининг пасайиши - инновацион фаол корхоналар умумий сонининг деярли ярмини ташкил этишдан иборат. Аммо чет элнинг инновацион маҳсулотини мамлакат ичида ишлаб чиқариш инновация эмас, балки маҳаллийлаштириш саналади.
Ҳар қандай инновацион фаолият тадбиркорлик хусусиятига эга ва қуйидагиларга асосланади.
- янги ғояларни излаш (янги маҳсулотдан янги тузилишга) ва уларни баҳолаш;
- керакли манбаларни топиш;
- корхонани яратиш ва бошқариш;
- пул даромадлари ва олинган натижадан шахсий мамнунлик.
Ҳамма тадбиркорлик ҳам инновацион фаолиятга асосланавермайди, фақат инновацион маҳсулотни ишлаб чиқариш, ундан фойдаланиш ёки тарқатиш натижасида тадбиркорлик даромадини олишга имкон берадиган ягона нарса. Инновацион тадбиркорлик субъектларига инновацион фаолият билан шуғулланувчи корхона ва ташкилотлар киради. Бозор иқтисодиёти шароитида инновацион тадбиркорликни ривожлантириш истеъмолчиларнинг инновацияларга бўлган талабига, миллий иқтисодиётнинг ривожланган илмий-техник салоҳиятининг мавжудлигига, хавфли инновацион фаолиятни молиялаштирадиган венчур фирмалар ва инвесторларнинг фаолиятига боғлиқдир. Ўзбекистондаги биринчи инновацион корхоналар ёшларнинг илмий-техник ижодиёти марказлари, ихтирочилар ва рационализаторлар уюшмалари, илмий-техник жамиятлар ва илмий-техник кооперативлар каби ташкилий шаклларда мавжуд бўлган. Ушбу корхоналарда давлат илмий-тадқиқот институтлари ва дизайн бюроларининг моддий-техник базаси, илмий захиралари ва кадрлар салоҳиятидан фойдаланилди. Иқтисодий вазиятнинг ёмонлашиши ва инновацион талабнинг пасайиши туфайли юқорида санаб ўтилган ташкилий шаклларнинг кўпи ўз фаолиятини ўзгартирди.
Инновацион тадбиркорлик иқтисодий фаолиятнинг кўп қиррали туридир. Тадбиркор - бу инновацион маҳсулотнинг репродуктив цикли билан боғлиқ қуйидаги ташаббускорлик фаолиятини амалга оширувчи жисмоний ва юридик шахслар.
- инновацион маҳсулотни яратиш (аслида инновацион тадбиркорлик);
- воситачилик функцияларини бажариш (инновацион маҳсулотни илгари суриш ва уни тўғридан-тўғри яратувчидан унинг истеъмолчисига ўтказиш билан боғлиқ хизматлар);
- инновацияларни таъминлаш учун молия секторида функцияларни амалга ошириш.
Нисбатан мустақил бўлган ҳолда, инновацион соҳадаги тадбиркорлик фаолиятининг турлари бир-бирини тўлдиради, гарчи улар юридик шаклда, операциялар мазмунида ва уларни қандай амалга оширишда сезиларли фарқ қилиши мумкин. Инновацион корхона шаклини танлаш шахсий имтиёзларга, фаолият соҳасига ва маблағларнинг мавжудлигига боғлиқ.
Кичик инновацион корхоналарнинг кучли томонларига қуйидагилар киради:
- инновацион цикл давомийлигини қисқартиришга имкон берадиган тезкор бошқарув қарорларини қабул қилиш;
- улар билан тўғридан-тўғри ва шахсий алоқалар туфайли харажатларнинг паст даражаси;
- корхоналарда бошқарувнинг минимал иерархиясини ҳисобга олган ҳолда ташкилотда бюрократик тартибларнинг йўқлиги.
2. Инновация тушунчаси. Инновацион жараён, унинг босқичлари
Инновация деганда янгилик ва ғояларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши тушунилади. Уни илк бора фанга Й.Шумпетер киритган бўлиб, унинг иқтисодиёт фанига кириб келишида 1945 йилда инсон капитали тушунчаси хизмат қилди.
Инсон капитали деганда аҳолининг ижтимоий иқтисодий ҳолатини қай даражади мамлакатда намоён блишига айтилади. Уни ҳисоблашда аҳолининг умр кўриш давомийлиги ёши, таълим олиш узлуксизлиги, даромади (ЯИМ) ҳамда соғлиғи (касалликлардан ҳоли эканлиги, асосан она ва болалар) сингари жиҳатлар умумлаштириши натижасида аниқланилади.
Инновациянинг кўриниши 2 хил бўлади:

1. 
   СОФТ ИННОВЕЙШН содда инновациялар яъни маҳсулот кўринишида бўлмаган инновациялар.
   
2. 
   ХАРД ИННОВЕЙШН мураккаб инновациялар яъни маҳсулот кўринишига эга инновациялар.
   

Содда инновацияларга ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, сиёсий ва хаттоки лингвистик инновациялар киритилади. Ўзбекистондаги “Президент портали” сиёсий ижтимоий инновация саналади, ваҳолангки, ундан фойдаланишда биз компъютер воситаларидан фойдалансак ҳам.
Мураккаб инновацияларга аниқ фанларга доир бўлган барча ихтироларни киритишимиз мумкин. Математика, физика, кимё, тиббиёт, компъютер технологиялари ва ҳ.к.
Инновация - бу янги маҳсулотга ёки операцияга (технология, жараён) инвестиция қилиш натижасида олинган бозорда амалга ошириладиган натижадир. Шунга асосланиб айтишимиз мумкинки, инновациянинг ўзи бошқарув объекти сифатида қуйидаги учта функцияни бажаради:

• 
  репродуктив;
  
• 
  инвестиция;
  
• 
  рағбатлантирувчи.
  

Репродукция функцияси инновация кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни молиялаштиришнинг муҳим манбаи эканлигини англатади. Бозордаги инновацияларни сотишдан тушган пул маблағлари молиявий манбалар манбаи бўлиб хизмат қиладиган ва айни пайтда инновацион жараённинг самарадорлиги ўлчови бўлиб хизмат қиладиган, ишлаб чиқариш, савдо, инвестиция, инновацион ва молиявий фаолият ҳажмини кенгайтириш учун ишлатиладиган тадбиркорлик фойдасини яратади. бу инновациянинг репродуктив функциясининг мазмуни.
Инвестицион функция инновацияларни амалга ошириш натижасида олинган фойда турли соҳаларда, шу жумладан капитал сифатида ишлатилиши мумкинлигидан иборат. Ушбу капитал барча инвестицияларни, айниқса янги инновациялар турларини молиялаштириш учун ишлатилиши мумкин.
Рағбатлантирувчи функция тадбиркор томонидан ҳар қандай тижорат бизнесининг объектив функциясига мос келадиган инновацияларни амалга ошириш орқали фойда олишни ўз ичига олади. Фойдани кўпайтириш имконияти тадбиркорни янги инновацияларга рағбатлантиради, талабни доимий равишда ўрганишга, маркетинг фаолиятини ташкиллаштиришга, молиявий менежментнинг замонавий усулларини (реинжиниринг, бренд стратегияси, бенчмаркинг ва ҳк) қўллашга ундайди.

3.