Mavzu : Ikkinchi jahon urushida sssrning moddiy va ma’naviy qurbonlari Reja: 1

2.SSSRda urushdan so’ng siyosiy , ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish
Urush oqibatlarni tugatish va xalq xo’jaligini tiklash uchun aniq rejalashtirilgan dastur ishlab chiqildi.Masalan SSSR Oliy Kengashi tomonidan 1946 yilning mart oyida xalq xo’jaligini tiklash va yanada rivojlantrishning 1946 – 1950 yillarga mo’ljallangan to’rtinchi besh yillik rejasi qabul qilindi.
Biroq bu vazilarning bajarilishida qator qiyinchiliklar va muamolar mavjud edi:
Mamlakatda kadrlar yetishmasligi.Minglab kadrlar urushda halok bo’lgan edi.
Yetarli moliyaviy resuslar , zarur texnika vositalari , mashina mehanizmlari yetishmas edi.

• 
  Xomashyo uzoq o’lkalardan tashib keltrikar edi;
  
• 
  Partiyaning ma’muriy – buyuruqbozlikdan iborat ish uslubi;
  

Xalqaro maydonda ,,sovuq urush “ holatining boshlanishi harbiy xarakatlarni ko’paytrish taqozo etdi.
Lekin shunday holatda ham ayrim ijobiy natijalarga erishildi.Jumladan ,1948 yilda iqtisodiy rivojlanishining urushgacha bolgan ko’rsatkichlaridan o’zib ketildi ( og’ir sanoat 1940 yilga nisbatan 118% ).1953 yilda SSSR jahon boshiga sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha rivojlangan davlatlar yigirmaligidan o’rin oldi va chor Rossiyaning ko’rsatkichlaridan ancha o’zib ketdi.Aholi turmush darajasini ko’tarish bo’yicha ham chora – tadbirlar ishlab chiqildi. 1947 – yilda kartochka tizimi bekor qilindi. 8 soatlik ish kuni ,mehnat tatili joriy qilindi,yangi maktablar , kutubxonalar ,kasalxonalar ishga tushrildi.1949 – yildan boshlab aholi ehtiyoji mahsulotlari narhi yiliga o’rtacha 20% ga pasayib bordi , umuman olganda , 1947 – 1952 yillarda narxlar taxminan 50% ga pasayib ,ish haqi osha boshladi.1954 yilga kelib ish haqi 40 – 50 % ko’tarildi.
Xalqning turmush darajasi bundan ham yuqori bo’lishi mumkin edi.Asosiy resuslar (88%)og’ir va harbiy sanoatni rivojlantrishga qaratilishi bois buning iloji bo’lmaydi.
SSSR 1949 yilda yadro quroliga ( rahbar –I.B.Kurchatov – sovet fizigi ,sovet atom bombasining ,,otasi ” , Atom Energiyasi in – ti asoschisi va birinchi direktori (1943 – 1960 – yillar .) 1953 yilda vodorod bombasiga ega bo’ldi.
Urushdan keying yillarda yuqori suratlarda rivojlanish va armiyani qurollantririshdagi muvaffaqiyatlar quyidagilar bilan asoslanadi.
Sovet Ittifoqining Germaniyada 4,3 mlrd dollarga teng bo’lgan reparasiyasi olishi
Lagerlardagi mahkumlar ( 9 mln ga yaqin kishi ) mehnatidan bepul foydalanish
Qishloqlardan moddiy boyliklarni tortib olish.
Tarmoqlar bir qismining kolxozlarga qo’shib yuborilib , kolxozlarning kengaytilishi .Bozorlarda mahsulotlar sotish soliqlari oshirildi.1948 – yilda kolxozchilarga past narxda davlatga mayda mol sotish majburiyati yuklatildi.
Pul islohoti o’tkazildi.pul mablag’larini omonat kassalarida saqlaganlar katta zarar ko’rdilar
Bu davrda Germaniyadan qaytgan harbiy asirlar , nemislar bilan hamkorlik qilishda gumon qilingan ayrim millat va elatlar qattiq taqib ostiga olindi.
Jumladan harbiy asirlarning 2 mln dan ortig’I lagerlarga jo’natildi.Shimoliy Kavkaz ,Guruziya , Qabardo bolqorlari ,Qrimdan ( jami 1,5 mkln ga yaqin ) aholi vatanidan boshqa joylarga ko’chirildi.Yahudiylar taqib ostiga olindi ( 1934 yilda Uzoq Sharqda ular uchun alohida Yahudiy avtonom oblasti (markazi Birobidjan) tashkil etilgan).
Qatag’on ta’qiblar nafaqat xarbiy asirlar,ayrim millat va elatlardan tashqari,raxbar xodimlar,ziyolilar,ilm-fan arboblariga nasib etgan ham uyushtirilib turildi.Xususan, 1946-yilda VKPMK ning “ Zvezda “ va “Leningrad” jurnallari to’g’risida”gi qarori qabul qilindi.Ushbu qaror yot fikrlarga qarshi qabul qilingan xujjat edi.Shu xujjatga asosan,A.axmatova,M.Zashenko,D.Shostakovich,S.Eyzenshteyn kabi shoir,kompozitor va rejissyorlar faoliyatini qoralovchi qarorlar qabul qilindi.
“Leningrad ishi” bo’yicha leningradlik ko’plab raxbarlar (2000 kishi) qatag’on qilindi.Otib tashlanganlar orasida Leningrad oblast partiya kotibi N.A.Voznesenskiy ham bore di. 1953-yilda :”shikorolar ishi” uyushtirildi.Ular partiya raxbarlarini noto’g’ri davolashda,zararkurandalikda ayblandilar.
1947-yilda CCCR Oliy Sovetning qaroriga asosan,mamlakat fuqorolarining chet ellik fuqorolar bilan nogohdan o’tishi taqiqlandi.
“Kosmopolitizm”ga qarshi kurash kuchaytirildi. 1948-1953-yillarda 6,5 mlndan ortiq kishi qatag’on qilindi.Qatag’onga uchraganlarning ko’pchiligini mashxur insonlar,xarbiy boshliqlar tashkilqilar edi. Marshal G.K.Jukov xam shubxa ostiga olindi, ammo mashxurligi sababli kamalmadi¹. Bu ishlarning boshida II (1946 yilgacha NKVD) vaziri L.P.Beriya (1953 yil 26 iyunda uzi xam kamokka olinib, dekabrda otib uldirilgan) turgan.
Stalin davrining oxirgi 13 yili davomida biror marta s’ezd xam chakirilmadi. Fakat 1952 yilda XIX s’ezd chakirilib, VKP KPSS deb atala boshlandi.
1953 yil 5 martda I.Stalin vafot etdi. Uning urniga G.M.Malenkov (1953 yil mart - 1955 yil fevral) keldi. Malenkov davrida, ya’ni 1953 yildan boshlab yangi erlarni uzlashtirishga kirishildi. Besh yil ichida 42 ming gektar er uzlashtirildi. Natijada, 1953-1958 yillarda k/x maxsulotlarini ishlab chikarish 34 % ga, ozik-ovkat sanoati maxsulotlari esa 1,6 baravar kupaydi.
1956 yilda bulib utgan KPSSning XX s’ezdida N.Xrushchev I.Stalin shaxsiga siginish va uning okibatlarini koraladi. Natijada, 1956-1961 yillar davomida 700 mingga yakin kishi oklandi. Lekin, katagon siyosati sovet davrining oxirgi yillarigacha vakti-vakti bilan kullanib turildi.

1959. 
      yilda kolxozlardan va jismoniy shaxslardan majburiy ravishda chorva mollarini sotib olish siyosati boshlandi. CHorvador tumanlarda shaxsiy xujaliklarda 1 ta sigir, 7 ta mayda chorva moli saklash belgilab kuyildi. Bunday siyosat okibatida mamlakatda chorva mollari soni keskin kamayib ketdi. MTSlarni yuk kilish, kolxozlarni sovxozlarga aylantirish tugrisida karorlar kabul kilindi. Okibatda, 1955-1963 yillarda kolxozchilar soni kamayib, 91 ming nafardan 39 mingga tushib koldi².
      

1955. 
      yildan 1962 yilgacha makkajuxori uchun ajratiladigan er maydonlari xajmi oshib bordi. Bugdoy etishtirishda uzilishlar paydo buldi, non va gusht maxsulotlari narxi oshirildi. Bu esa mamlakatda ocharchilik xavfini tugdirdi. Natijada, mamlakatda birinchi bor chet eldan bugdoy sotib olish boshlandi. Xalkda norozilik kayfiyati uygondi. 1962 yilda Novocherkaskdan kuzgolonlar bulib utdi. Okibatda 46 kishi kamokka olindi, 23 kishi xalok buldi. Bu vokealar 1980 yillar oxiriga kelib xalkka oshkor etildi. KGBning ma’lumotlariga kura, bunday xarakatlar unlab shaxarlarda yuz bergan³.
      

1964 yildan boshlab dexkonlarga xam nafaka belgilandi, fukarolik pasporti berila boshlandi.

1964. 
      yil 13 oktyabrda KPSS MK plenumida Xrushchev mamlakat xayotini izdan chikarishda, jamiyat rivojini orkaga ketkazishda va yakkaxokimlikda ayblandi va u iste’foga chikishga. majbur buldi. KPSS MK Birinchi kotibi⁴ kilib L.I.Brejnev (1964-1982 yy.) saylandi.
      
1965. 
      yildan iktisodiy isloxotlar boshlanib ketdi. Ularning tashabbuskori Ministrlar Sovetining Raisi Aleksey Nikolaevich Kosigin edi. Axolini ozik- ovkat maxsulotlari bilan ta’minlash yaxshilandi. 60-yillarda sanoat rivojlandi. Milliy daromad 4 % dan 7,7 % gacha usdi. 2 mingga yakin sanoat korxonalari ishga tushdi. Krasnoyarsk GESi, Garbiy Sibir va Karaganda metallurgiya kombinatlari shular jumlasidandir. 1970 yilda Tolyattida avtomobol zavodi ishga tushirildi. Lekin isloxotlar shoshma-shosharlik bilan utkazilgani uchun yaxshi samara bermadi. Bu cheklangan va kiska muddatli isloxotlar edi. K/x maxsulotlarini chetdan keltirish davom etdi. Axolining 70 % i k/xda band edi. X/xga yangi texnologiyalarni joriy kilish sekinlik bilan bordi, xatto yangi texnikalarning yaratilish yillik kursatkichi 60-yillardagi 4,8 mingdan, 80-yillar boshiga kelib 3,5 mingga tushib koldi. 1980 yillarning boshida YAIM usish mikdori 3,5 % ga tushib koldi, sanoa maxsuloti ishlab chikarish esa 40 % ga kiskardi⁵.
      

Mamlakatning kup joylarida kartochka tizimi joriy kilingandi. Ikki un yillikda siyosatda va iktisodiyotda uzgarishlar bulmaganligi sababli, bu davr “Turgunlik davri” deb atala boshlandi. Fakatgani jaxon bozorida neft narxining kutarilib ketishi jamiyatda ma’lum barkarorlikni ta’minlab turdi. SHuning uchun xam 1960-1985 yillarda SSSRning jaxon bozorida neftni eksport kilish ulushi 16,2 % dan 54,4 % ga oshdi. 1970 yillarda Sovet Ittifoki pulat eritish buyicha AKSHdan uzib ketgan bulsa-da, boshka x/x maxsulotlarini ishlab chikarishda 6-10 baravar orkada koldi.
1960 - 1970 yillarda SSSR va AKSH urtasida uzaro kurol-yarogni cheklashga erishish xalkaro alokalarni kisman bulsada, rivojlanishiga va kulamining kengayishiga olib keldi. Natijada SSSRning eksport saloxiyati keskin usdi. Ittifok eksportining salmokli kismi Uzbekiston zimmasiga tushdi. Uzbekiston UIYOK mamlakatlariga tovar etkazib beradigan korxonalari soni 1949 - 1955 yillarda 57 tadan 88 taga etdi. Jumladan, sobik ittifokning 1960- yildagi mamlakatlarga kilgan paxta eksportining 80 foizi Uzbekiston paxtasiga tugri keldi. Bolgariya va Vengriya tukimachilik korxonalarining 90 foiz, CHexoslovakiya korxonalarining 70 foizi Uzbekiston paxtasi bilan ishlardi. Eksport maxsulotlari etkazib berish buyicha Uzbekiston sobik ittifok mamlakatlari ichida RSFSR, Ukrainadan sung 3-urinda turardi.
1982-1984 yillarda KPSS MK Bosh kotibi bulgan YU.Andropov “real sotsializm”ning xayotiyligiga zarracha shubxa kilmasdi. U intizomni mustaxkamlash, “sovet xalki”ni ma’muriy-milliy birlashtirish (ruslashtirish orkali) va mamlakatni xarbiylashtirishga zur berdi. Lekin, 1984 yil fevralda vafot etdi. Uning vorisi K.CHernenko kasal bo’lishiga qaramay, imkoni boricha “brejnevcha” yo’l tutdi, ammo u xam 1985 yil 10 martda vafot etdi.