Mavzu- etnopsixalogiya fani shakllanish tarixi

Mavzu- Etnopsixalogiya fani shakllanish tarixi.

• Xalqlarning psixologik xususiyatlarni iqlim va boshqa tabiiy omillar bilan bog’lab tushuntirish keyingi davrlarda yashab ijod qilgan XVII-XIX asr mutafakkirlari – Montesk’e, J.J.Russo, Didro, Gumboldt, shuningdek, hozirgi davrdagi ayrim tadqiqotchilar faoliyatida ham uchraydi. Sotsiologiyadagi “geografik determinizm” oqimining asoschilaridan biri - fransuz ma`rifatparvari Sh.Montesk’e (1689-1755 y.) ham xalqlar o’rtasidagi ruhiy tafovutlarni asosan, kishilar tanasiga doimiy ta`sir etadigan turli-tuman tabiiy-iqlim natijasi, deb tushuntiradi.

• Etnopsixologiya masalalarini tadqiq etishda nemis psixologi V.Vundtning katta xizmatlari bor. 1900 yilda uning “Xalqlar psixologiyasi”, degan 10 tomlik asari bosilib chiqdi. V.Vundt qarashlarining muhim tomoni shundaki, u etnopsixologik xususiyatlarning shakllanishi va rivojlanishini tarihiy jarayonlar, ijtimoiy hodisalar asosida tushuntirib berishga harakat qildi.

• 19-20-asrlarning boshi hayotining yigirma yilini o‘n jildlik “Xalqlar psixologiyasi” asarini yozishga bag‘ishlagan nemis psixologi V.Vundtning integral etnopsixologik kontseptsiyasining paydo bo‘lishi bilan ajralib turadi. Vundt ijtimoiy psixologiya uchun asos bo'lgan g'oyani amalga oshirdi: shaxslarning birgalikdagi hayoti va ularning bir-biri bilan o'zaro ta'siri o'ziga xos qonuniyatlarga ega bo'lgan yangi hodisalarni keltirib chiqaradi, garchi ular individual ong qonunlariga zid bo'lmasa ham, ularda mavjud emas. 

• Antik davri olimlari: Qadimgi dunyo mutafakkirlari Aristotel, Gerodot, Gippokrat, Demokrit, Pifagor va boshqalar barcha ijtimoiy va psixologik hodisalarni tushuntirib berish uchun yagona bo’lgan umumiy tamoyillarni, nazariyalarni qidirib topishga, hususan, xalqlarning turli psixologik xususiyatlariga ega bo’lishining sabablarini tushuntirib berishga harakat qiladilar.

Mashhur matematik va faylasuf Pifagorning (eramizdan avvalgi 570-500) tushuntirishiga qaraganda, hayvon go’shti va yog’ini ko’p iste`mol qilinishi, xalqlarda qattiqqo’llik va dag’allikni vujudga keltiradi. Aksincha, o’simlik mevalari va sabzavotlarni muttassil iste`mol qilinishi esa tana faoliyatini sustlashtirib, odamlar tabiatini muloyimlashtiradi. Italiyalik huqushunos S. Sigeli va fransuz olimi G. Lebon ham Tard ishlarini ma’qo’llab uning nazariyasini faktik materiallar bilan boyitdilar.

• 1895 yilda bosilib chiqqan Sigelining "Omma psixologiyasi" kitoblarida asosiy goya shundan iborat ediki, ommaviy harakatlarda shaxsning o`z xulq-atvorlarini ongli va aql bilan boshqarish qobiliyati yo’qoladi. Sotsiolog Lebon esa asosan o`z diqqatini ommani elitaga - jamiyatdan yo’qori turuvchi tanlangan guruhlarga karshi kuyishga qaratadi. Lebon shaxsning omma holatidagi belgilariga tuxtalib quyidagilarni ajratadi:

• . Shaxsiy sifatlarning yo’qolishi. Boshqa odamlar ta’sirida individ o’ziga xos sifatlarni yo’qotish, buning o’rniga inpulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkin.

• Hissiyotlarga o’ta beriluvchanlik. Ommada aql, tafakkur, hissiet, instinktlarga o`z o’rnini bo’shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi uta oshib ketadi.

• Aqliy sifatlarning yo’qolishi. Ommaning "aqli" uni tashqil etuvchilar aqlidan ancha past bo`ladi. Shuning uchun ham ommaning tazyikiga uchramaslik uchun har bir kishi aqlan muloxaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan kochishi lozim.

• Shaxsiy mas’uliyatning yo’qolishi. Ommaga qo’shilib qolgan shaxs shunchalik hissietlarga berilib ketishi mumkinki, u o`z harakatlarini na’zorat qilish, o`z ishiga mas’uliyatni esidan chiqaradi. Yakka holda sodir qila olmaydigan ishini, u ommaga qo’shilib qilib kuyishi mumkin.

• Etnik psixologiyani yaratishga yana bir urinish va bu nom ostida rus mutafakkiri G.G. Shpet. Ma’naviy madaniyat mahsullari uning fikricha psixologik mahsulot bo‘lgan Vundtga qarshi bahs yuritar ekan, Shpet xalq hayotining o‘zida madaniy-tarixiy mazmunda psixologik hech narsa yo‘qligini ta’kidladi.

• Psixologik jihatdan u boshqacha - madaniyat mahsulotlariga, madaniy hodisalarning ma'nosiga munosabat. Shpet til, afsonalar, urf-odatlar, din va ilm-fan madaniyat tashuvchilarda ma'lum tuyg'ularni uyg'otadi, ularning ko'zlari, ongi va qalbi oldida sodir bo'layotgan voqealarga "javob" beradi, deb hisoblardi.

• Lazar va Steyntal, Kavelin, Vundt, Shpetning g'oyalari aniq psixologik tadqiqotlarda amalga oshirilmagan tushuntirish sxemalari darajasida qoldi. Ammo birinchi etnopsixologlarning madaniyatning insonning ichki dunyosi bilan aloqalari haqidagi g'oyalarini boshqa fan - madaniy antropologiya egalladi.