Mavzu : 1873 – yilda “Gandimiyon” shartnomasi Mundarija

Mavzu : 1873 – yilda “Gandimiyon” shartnomasi
Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………….5
I . BOB. 1873 – yil Xiva xonligiga qarshi yurish
1.1. Muhammad Rahimxon II - Feruz (1845-yil – Xiva – 1910-yil) (1864-1910) ……………………...……………………………………………………………....8
1.2. Xivaning bosib olinishiga tayyorgarlik ……………………..……………….10
II . BOB. “Gandimiyon” shartnomasi
2.1. Xivaning bosib olinishi ……………………………………...……………….12
2.2. “Gandimiyon” shartnomasi ……………………………………………..…...14
Xulosa……………………………………………………………………………..23
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………...26


Kirish
Rossiya protektorati ostiga o'tish davrida Buxoro xonligi 200 ming km 2 ga yaqin maydonni egallagan va 3 minggacha aholiga ega edi. Unda yashagan oʻzbeklar asosan Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo daryolari vodiylarida yashagan; Tojiklar Darvaz, Qorategin, Baldjuan va Koʻlobning togʻli hududlarida yashagan; Turkmanlar - Chardjou, Qarshi, Kerki viloyatlarida va Amudaryoning o'ng qirg'og'ida.
1868 yildan boshlab Rossiya protektorati ostida Buxoro xonligi anʼanaviy maʼmuriy-hududiy boʻlinishni saqlab qoldi. Uning tarkibiga bekstvo-viloyatlar: Kermininskiy, Chardjuyskiy, Ziyautda, Nurota, Xatircha, Kitobskiy, Shahrisabzskiy, Chiroqchinskiy, Yakkabagskiy, G'uzorskiy, Boysunskiy, Qorateginskiy, Denaovskiy, Hisorskiy, Darvazskiy, Baldjuanskiy, Shugnano-Rushskiy, S. Kelifskiy, Kerkinskiy, Burdalikskiy, Kabaklinskiy, Qarshi va Narazimskiy. Buxoro va uning atrofidagi yerlar mustaqil maʼmuriy birlikni tashkil qilgan. Buxoro amiri xonlikni musulmon ruhoniylari, yerlik zodagonlar va savdogarlarga tayangan holda boshqargan.U sarbazlardan (askarlardan) iborat qoʻshinning oliy qoʻmondoni hisoblangan.
Buxoro davlat boshqaruvi boshligʻi xonlikning birinchi vaziri — qush-begi edi. U barcha ma'muriy va ma'muriy hokimiyatga ega edi. Moliya idoralari ishini nazorat qilgan, xaraj va zakot yig‘ish jarayonini kuzatgan. Qushbeglar devon beglarga bo'ysungan, ular xoraj - yer solig'ini, zyakatchi-kalon esa chorvadan soliq yig'ish bilan shug'ullangan. Davlat daromadining muhim moddasi aminana - eksport qilinadigan tovarlar uchun boj edi. Buxoro xizmat zodagonlari uchun alohida daromad moddasi peshkash - sovg'a shaklida bo'lgan. Amir lavozimlar – beklar, amlyakdorlar, qozilar va raislar sotish bilan ham shug‘ullangan. Viloyatlarni beklar boshqargan, qushbegi taklifi bilan tayinlangan va almashtirilgan. Amlyakdorlar boshchilik qilgan tumenlar - ma'muriy-soliq birliklari; ular ham qush-begi tavsiyasiga ko‘ra amir tomonidan tayinlangan va bo‘shatilgan.
1873-yil sentabrda tuzilgan yangi protektorat shartnomasi natijasida Buxoro xonligi imperiyaning avvalgidan qattiqroq nazoratiga oʻtgan boʻlsa-da, koʻplab imtiyoz va imtiyozlarni saqlab qoldi. Rossiyaning tayinlangan maxsus vakili xonlikning ichki ishlariga aralashish huquqiga ega emas edi, u faqat xonlikning tashqi siyosati, harbiy va tashqi savdo pozitsiyasini nazorat qilish huquqiga ega edi.
Kaufman o`zining birinchi harbiy kampaniyasidan so`ng besh yil davomida Xivaga yurish uchun tayyorgarlik ko`rdi. Pyotr I farmoni bilan yurish qilgan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinining katta qismi halokatga uchraganiva Perovskiy qo`shinlarining yomon tayyorgarlikko`rilganligi sababli Xiva xonligi chegaralarigachayetib bormay, qaytib ketishga majbur bo`lgani uning yodida edi. Xiva xonligini bosib olishga tayyorgarlik davom etardi, chunki Xiva ustidan nazorat o`rnatishbutun Amudaryo ustidan hukmronlikni, bu yerdamuntazam kema qatnovini yo`lga qo`yishni va uningquyi oqimidagi g`oyat boy tekislikdan foydalanishimkoniyatini berar edi. O`rta Osiyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosibolinishining uchinchi bosqichi (1873—1879) o`rtaOsiyodagi barcha harbiy harakatlari orasidagi eng kengko`lamlisi edi. Undan ko`zlangan maqsad Xiva xonligini bosib olish edi. Hujum to`rt harbiy okrugdan: g`arb-da — Mang`ishloq, shimolda — Orenburg, sharqda —Turkiston va Krasnovodsk harbiy okruglaridan olib borildi. Ularda 12 ming nafardan ziyod .askar bor edi. Transport 4600 otdan va 20 ming tuyadan iborat edi. Kaufman ushbu barcha kuchlarning bosh qo`mondoni etib tayinlandi.
1846-1855-yillarda xonlik qilgan Muhammad Amin (Mada-min) va Abdullaxon (1855-1864) o'z xonlikning faoliyatlarini turkmanlarga qarshi to'xtovsiz kurashlarda o'tkazadilar va shu urushlarda halokatga uchraydilar. Sayid Muhammad Rahimxon (Feruz) davri (1864-1910) da Xiva xonligi Rossiya bosqinchi to'dalariga qarshi kurash olib borolmaydi va g'oyatda kuchli dush-man bilan Gandimiyon - sharmandali sulh bitimiga imzo chekish-ga majbur bo'ladi. Xiva o'z mustaqilligini yo'qotadi va Rossiyaga qaram bir mamlakatga aylanadi. Ayniqsa Xivaning so'nggi ikki xoni Isfandiyorxon (1910-1918) va Sayid Abdullaxon (1918-1920) davrida xalq ommasi g'oyatda og'ir qismatli va nihoyatda bir-biriga qarama-qarshi onlarni o'z boshidan kechirmoqda edi. Eng muhimi ana shu ziddiyatli bu davr va zamon fojiasini tu-shunib yeta oladigan va unga monand yo'l tanlaydigan siyosiy va g'oyaviy yetuk xalq hali shakllanmagan edi. Bu esa o'lkaning tarixiy fojiasi edi. Bundan suronli va bo'ronli milliy-ozodlik kura-shi yillarida qizil saltanat ilhomchilari - bolsheviklar foydalanib qoladilar.
Devon a'zoligiga Xiva xoni tomonidan ruslarga xayrixoh amaldorlardan Matniyoz devonbegi, Eltuzar inoq va mehtar Abdullabiy, ruslar tarafidan esa bosh shtab podpolkovnigi Pojarov, artilleriya polkovnigi Ivanov, podpolkovnik Xoroshikin va savdogar Oltinboyev tayinlanishi lozim edi. Ruslarga qarshi janglarda shijoati va vatanparvarligi bilan tanilgan Muhammad Murodbegi va Rahmatulla Yasovul boshilar esa Xivadan surgun qilinishi lozimligi ko'zda tutilgan edi. General Fon Kaufman muzokaralar bilan bir vaqtda, erksevar turkmanlarni jazolash uchun general Golavachyov qo'mondonligidagi katta kuchni safarbar qiladi. Piyodalar, otliqlar, to'p va raketalar bilan qurollangan Golavachyov jazo korpusining «Bekovich xuni uchun» deya qilgan vahshiyliklari rus harbiy idoralari hujjatlari va mahalliy muarrihlar bitiklarida saqlanib qolgan»1. Sulh bitimida Amudaryo va Orol dengizi suvliklarida rus kemalari boj to'lamasdan bemalol va emin-erkin yurishi, Buxoro va Xiva kemalariga esa bunday huquqlar rus hukmdorlari ruxsati bilan berilishi qonunlashtirildi. Yana xon-likning hududida ular bir necha o'rinda bandargoh port ko'rish huquqini oldilar. Rus savdogarlari xonlikning hududida hech qanday boj to'lamasdan erkin harakat qilish, savdo-sotiq ishlarini olib borish huquqiga ega bo'ldilar, ular boj to'lovlarisiz Xiva xonligi hududi orqali boshqa davlatlarga ham o'tish huquqiga ega bo'ladilar. Bitimga ko'ra rus fuqarolarining arznomalarini paysalga solmasdan xonlikning o'zi hal qiladi deb ko'rsatiladi, xivaliklarning arzlarini esa mahalliy rus boshliqlari tekshiradi, deyiladi. Ayni vaqtda xonlikning 20 yil davomida Rossiyaga 2.200 ming so'm tillo hajmida urush tovonini to'lashi shart qi-lib qo'yiladi. Amudaryoning o'ng qirg'og'iga, xonlikning taxtiga yaqin joyda Petro-Aleksandrovskiy qo'rg'oni (hozirgi To'rtko'l) quriladi.