43
5. IQTISODIY QISM
Kechki olma navlarini saqlashning iqtisodiy samaradorligi
Kechki olma navlarini saqlashning iqtisodiy afzalliklarini aniqlash uchun
olmaning Renet Simerenko va Golden Delishes kechki navlarini saqlashdagi
iqtisodiy samaradorligi o‘rganildi. Bunda olma hosilini yetishtirish, terib olish,
saqlash hamda saqlangan olmani realizatsiya qilishgacha (sotishgacha) ketgan
xarajatlar hisoblab chiqildi.
Renet Simerenko olma navi O‘zbekistonda qishki sharoitda saqlash va
yangiligida iste’mol qilish uchun yetishtiriladi. To‘liq mevaga kirgan daraxt 6‐7
metr balandlikda 10‐19 metr kenglikda o‘sadi. Yuqori hosil bergan daraxt
ko‘pincha shoxlari sinib ketadi, shuning uchun bunday olma bog‘lariga albatta
ko‘proq tirgovichlar qo‘yilishi kerak.
Mevalari o‘rtachadan kattaroq, yoshi o‘tgan daraxtlarda suv tanqis paytida
mayda bo‘ladi. Mevalarni katta kichikligi 50‐58 mm, balandlikda diametri 65‐70
mm, o‘rtacha massasi 120 gramm keladi.
Mevaning po‘st qismi zichroq, yog‘li, och tusli, yashil o‘t rangda, ayrim
vaqtda quyosh tushgan tomoni mevalar alvon nuqtalar bilan qoplanadi. Urug‘
kamerasi to‘g‘ri joylashgan bo‘lib, urug‘donga yaqin turadi.
Mevaning et qismi oq rangda terimdan so‘ng pishib yetilish vaqtida suvli
sariq rangda bo‘ladi va donador mayinga aylanadi.
Pishib o‘tib ketgan mevalarning et qismi unsimon bo‘lib qoladi. Martning
ikkinchi yarmida vegetatsiya boshlanib, noyabrning ikkinchi yarmida tamom
bo‘ladi. Vegetatsiyaning umumiy davri 240‐250 kun hisoblanadi.
Olma daraxti agar payvand qilingan bo‘lsa 35 yil umr ko‘radi. Renet
Simerenko navi yer suvning yaxshi sharoitida har bir daraxt 145 kg hosil beradi.
Hosilini 5‐15 sentabrda terib olinadi.
Golden Delishes navi esa qishki nav bo‘lib, daraxtlari pakana bo‘yli 3‐4‐yili
hosilga kiradi. Renet‐Simirenko olma navi bilan bir vaqtda gullab hosil beradi.
Mevasini maxsus binolarda ancha vaqt saqlash mumkin. Mevasi yirik,
o‘rtacha vazni 130‐160 g keladi, cho‘zinchoqroq yoki yumaloq‐cho‘ziq bo‘lib,
rangi sariq tillasimon. Mevasining po‘stida kulrang dog‘lar va ayrimlarida
zangsimon dog‘lar uchraydi. Eti yaltiroq, sariq, o‘rta‐cha tig‘iz, hushbo‘y.
Golden Delishesning bir necha sinonimlari — Starkspur Golden Delishes, Yella
spur Delishes, Goldspur sino‐nimlari bor.
Olma mevalarini hosilini yig‘ishtirib olish va transportda tashish turlicha
bo‘ladi. Umumiy hisob bo‘yicha, ekinni parvarish qilish, o‘g‘itlash, sug‘orish,
44
yoqilg‘i‐moylash materiallariga sarflangan xarajatlar gektariga o‘rtacha 7680,3
ming so‘mni tashkil etadi. Shunga ko‘ra jami xarajatlar va olmani
yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini keltirib chiqaramiz.
Olmaning Renet Simerenko navidan gektaridan o‘rtacha 42 t, Golden
Delishes navidan esa 38 t hosil olinganda va uni yig‘ishtirib olib
iste’molchilarga transportda yetkazib berishni iqtisodiy jihatdan hisoblab
chiqilganda 2,3 mln so‘m moddiy xarajatlar sarflanadi.
Texnologik karta bo‘yicha ekinni yetishtirish uchun umumiy ishlab chiqarish
xarajatlari 5% qilib belgilangan. Jami bevosita xarajatlar (yetishtirish va hosilni
yig‘ib olish) miqdoriga umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini qo‘shganimizda
jami mehnat xarajatlarini chiqaramiz.
Takroriy ekinni yetishtirishda ustama xarajatlar texnologik kartada 25% deb
belgilangan. Ular miqdori hamma mehnat xarajatlari ko‘rsatkichidan kelib
chiqdi. So‘ng hamma mehnat xarajatlari ustama xarajatlar bilan qo‘shilib barcha
xarajatlarni tashkil qildi hamda ular miqdori oldingi ko‘rsatkichlarga bog‘liq
bo‘ldi.
6‐jadval
Kechki olma mevalarini saqlashning iqtisodiy samaradorligi
Navlar
Ko‘rsatkichlar
Renet
Simerenko
Golden
Delishes
Olma hosilini yetishtirish uchun, ming
so‘m/ga
17680,3
17680,3
Hosilni yig‘ishtirish va transportda
jo‘natish xarajatlari, ming so‘m/t
2300,0
2300,0
Jami yetishtirish va terim xarajatlari
19980,3
19980,3
Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari, 5%
999,0
999,0
Jami mehnat xarajatlari
20979,3
20979,3
Ustama xarajatlar, 25%
5244,8
5244,8
Barcha xarajatlar
26224,1
26224,1
Hosildorlik, t/ga
42
38
Hosilni sotish narxi, so‘m/kg
2700
3100
Yalpi daromad, ming so‘m
113400
117800
Sof daromad, ming so‘m
87175,9
91575,9
1 t mahsulot tannarxi, ming so‘m
624,4
690,1
Rentabellik darajasi, %
332,4
349,2
45
Bozordagi 2015 yil fevral oyidagi ma’lumotlarga ko‘ra 1 kg Renet Simerenko
navining ulgurji bahosi 2700 so‘m, Golden Delishes navida esa 3100 so‘mdan
sotilgan. Bir tonna mahsulotning tannarxi sarflangan barcha xarajatlar va
olingan hosildorlik miqdoridan kelib chiqadi.
Olma yetishtirishning rentabellik darajasini topish uchun, qoidaga muvofiq,
olingan sof daromad miqdorini barcha xarajatlar ko‘rsatkichiga bo‘ldik va
olingan sonni 100 ga ko‘paytirdik. Rentabellik darajasi olingan hosildorlik va
barcha xarajatlar ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘ldi.
46
XULOSA VA TAKLIFLAR.
Bitiruv malakaviy ishim mavzusi bo‘yicha olib borilgan tahlillarga asoslanib
quyidagi hulosalarga kelindi:
1. Hosilning yig‘ib olish va sotishga tayyorlash davrida quyidagi tadbirlar
amalga oshirilishi lozim: hosil miqdoriga qarab meva terish uchun kerakli
jixozlar tayyorlash, mevalarni joylash uchun kerakli idishlarning miqdori, turi
va xilini belgilash, qo‘shimcha materiallarni keltirish, mevalarni tashish uchun
transport vositalarini tanlash, hosilni yig‘ib‐terib olish va uni qayta ishlash
uchun ish kuchini aniqlash lozim;
2. Mevalar terilgandan so‘ng 36 soat ichida saralanib, jo‘natilishi lozim.
Mevalar terilgandan so‘ng saralanib, keyin jo‘natish uchun qutilarga joylanadi.
Har qanday mevaning o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lganidek, idishlar ham xilma‐
xil bo‘lishi kerak.
3. Olma saqlanadigan qutilar mevalarning biologik xususiyatlariga,
shuningdek, ishlab‐chiqarish, transport, sotish sharoitlari va boshqa talablarga
javob berishi kerak. Olma 10‐18 kilogramm xajmdagi qutilarda yaxshi
saqlanadi.
4. Mevalarni ombordan chiqarishdan oldin saralanadi, so‘ngra 2‐3 kungacha
harorati sekin oshirib boriladi devrostansiya kamerasida saqlanadi. Bunda
mevalarning ta’mi yaxshilanadi, ular ancha hushbo‘y bo‘ladi. Agar
devrostansiya kamerasida saqlanadigan maxsulot to‘g‘ridan‐to‘g‘ri sovutgich
omborlaridan tashqariga olib chiqilsa, mevalarni rangi tezda qo‘ng‘ir tusga
kiradi va buzila boshlaydi.
5. Olma saqlashning keng tarqalgan halq usullaridan biri – qumda saqlash
hisoblanadi. Buning uchun quti tubiga yupqa (3‐4 santimetr) qalinlikda daryo
qumi sepilidi, so‘ng bir qator olma mevalari teriladi va hokozo. Qum tuprog‘i
va boshqa narsalardan toza bo‘lishi va 30 foizgacha namlikkacha quritilgan
bo‘lishi kerak. Shu tarzda olma mart oyigacha saqlanadi.
6. Olmaning barcha navlaridan qoqi olish mumkin. Ammo qand moddasi va
kislotasi ko‘proq, xushbo‘y, eti zich, rangi oq yoki och sariq mevalarini quritish
maqsadga muvofiqdir. Quritish usullariga qarab har xil qoqi olinadi.
Quritishning bir nechta usullari bor: oddiy usulda, Koliforniya usulida (meva
po‘sti archilmaydi, doira shaklida kesiladi), fransuzcha usulda uning po‘sti
archilib, urug‘i olinadi va doira shaklida kesiladi.
7. Olmadan tabiiy sharbatlar olinadi. Tabiiy sharbatlarga shakar, qiyom,
kislotalar, bo‘yovchi moddalar, aromatik va konservalaydigan moddalar
qushilmaydi. Bu sharbatlar ichimliklar yoki yarimfabrikatlar sifatida ishlatiladi.
47
Nordon mevalardan tayyorlangan sharbatlarni ichimlik sifatida faqat shakar
qo‘shilgandan keyin ishlatish mumkin.
8. Yangi uzilgan, quritilgan, konservalangan va yangi muzlatilgan meva
hamda rezavor mevalardan shakar qo‘shib termosterillizatsiya yordamida
olingan tabiiy meva konservalaridan kampot tayyorlanadi.
9. Olma mevalariga shakar qo‘shib pasterilizatsiyalangan konservalarga
murabbo, qiyom, marmelad, djem, shinni hamda boshqalar kiradi.
10.
Kechki olma navlari hosilini saqlashda iqtisodiy samaradorlik
yuqori bo‘ladi. Jumladan, olmaning Renet Simerenko va Golden Delishes
navlarini saqlashning iqtisodiy samaradorligi hisoblab chiqilganda mos
ravishda 332,4; 349,2% bo‘lishi aniqlandi. Bu esa aholini yil davomida sarhil
mevalar bilan ta’minlash vazifasini ham o‘taydi.
ISHLAB CHIQARISHGA TAVSIYALAR
1. Olma mevalarini terilgandan so‘ng o‘z vaqtida saralash, 10‐18 kilogramm
xajmdagi qutilarda saqlashni tashkil qilish;
2. Olma saqlashning keng tarqalgan halq usullaridan biri – qumda saqlashni
aholiga targ‘ib qilish;
3. Olma mevalarini saqlash imkoniyati cheklangan mintaqalarda olma qoqi,
tabiiy sharbatlar, kompot, murabbo, qiyom, marmelad, djem, shinni olish
tayyorlash ishlarini amalga oshirish;
4. Olmaning Renet Simerenko va Golden Delishes mevalarini uzoq muddat
saqlashni tashkil qilish tavsiya etiladi.
48
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. Karimov I.A. “O‘zbekistonda Oziq‐ovqat dasturini amalga oshirishning
muhim
zahiralari”
mavzusidagi
xalqaro
konferensiyaning
ochilish
marosimidagi nutqi. – Toshkent. 2014 yil 7 iyun.
2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. // Toshkent – «O‘zbekiston» ‐ 2009
yil. 54 bet.
3. Karimov I.A. “Oziq‐ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish
va ichki bozorni to‘ldirish bo‘yicha qo‘shimcha choralari to‘g‘risida”gi Qaror. –
Toshkent, 2009 yil 29 yanvar.
4. Bo‘riyev X.CH., Rizayev R.M. Meva‐uzum maxsulotlarini biokimyosi va
texnologiyasi. Toshkent, “Mehnat”, 1996 yil, 39‐45 betlar.
5. Bozorov T., Qurbonov D., Mavlonova R., Qulmirzayev S. Meva sabzavot
va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyasi, Toshkent,
“Tafakkur”, 2009 yil, 7‐30 bet.
6. Jo‘rayev F va boshqalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligi
mahsulotlariga tovar ishlov berish va reazilatsiya qilish, Toshkent, ToshDAU,
1999 yil, 26‐bet.
7. Львовский М. И. Сбор, сортировка и упаковка плодов, Москва,
Госиздат с/х. литература, 1986 год, 227 стр.
8. Mirzoxidov Sh, Komilov M. “Meva va uzum quritish hamda
konservalash”. O‘zbekiston 2001 yil № 6.
9. Oripov. R, Sulaymonov. I, Umirzoqov. E. Qishloq xo‘jalik maxsulotlarini
saqlash va dastlabki qayta ishlash texnologiyasi. Toshkent, “Mehnat”. 1991 yil.
10. Рыбаков А. А., Сортировка и упаковка фруктов и винограда.
Ташкент, 1966 год, 34 стр.
11. Ribakov A. A., Ostrouxova S. A. O‘zbekiston mevachiligi. Toshkent,
“O‘qituvchi”, 1981 yil, 361‐366 bet.
12. Rizayev R. M., Jo‘rayev R. Mevalarni terish, tashish va joylash, Toshkent,
UzminTI, 1986 yil, 4‐ bet.
13. Широков Е. П., Технология хранения и переработки плодов и
овощей с основами стандартизации, Москва, Агропромиздат, 1988 год, 212‐
224 стр.
14. Широков Е. П., Хранение и переработка плодов и овощей, Москва,
“Агропромиздат”, 1989 год, 194‐202 стр.
15. Широков Е. П., Хранение и переработка продукции растениеводства
с основами стандартизации, Москва, “Агропромиздат” 2000 год 49‐59 стр.
49
16. O‘zbekiston Respublikasi xududida ekish uchun tavsiya etilgan qishloq
xo‘jalik ekinlari davlat Reyestri, Toshkent, 2006 yil.
17. Qodirov P.U. Uy sharoitida oziq‐ovqat maxsulotlarini konservalash. – T.:
Turon‐iqbol. 2007. – 33‐37 b.
Internet saytlari
www.true.uz
www.ski.ilm.uz
www.uhh.hamaii.edu
www.ec.fax.timacad.ru
www.fdmin.ru
www.tstu.uz
www.pressservice.uz
www.erudition.ru/referat/ref/id.19994_1.html ‐ Диплом: Консервирование
и переработка огурцов.
www.domobed.com/pererabotannyie‐plodyi‐i‐ovoschi.html/
Переработанные плоды и овощи
www.revolution.allbest.ru/cookery/00040754_0.html ‐ Переработка плодов
и овощей.
www.koloss.ru/pub_CatView.asp?Catid+10722
www.bankreferatov.ru/db/M/BF6A3FEF55072EA6C3256F71003
www.tashkent.marketcenter.ru/contant/doc
www.mshp.minsk.by/education/ychebno‐metodicheskiy_center/umd/prog
Do'stlaringiz bilan baham: |