Mavqei alohida o‘rin egallaydi

Avm=
 Q
 /Av
 
bunda:Avm – asosiy vositalar natijaviyligi; 
Q
 – tahlil qilingan davrda ishlab chiqarilgan (sotilgan) mahsulot hajmi; 
Av – asosiy vositalar o‘rtacha yillik qiymati. 
Bozor  munosabatlari  sharoitida  sotilgan  mahsulot  hajmi  xo‘jalik  faoliyatini 
to‘la hajmda aks ettiradi.  Foyda va rentabellik kabi korxonaning moliyaviy holatini 
ifodalovchi  ko‘rsatkichlar  ham  ushbu  ko‘rsatkichlarga  bevosita  bog‘liqdir.  Shuning 
uchun  Av.  mahsuldorligini  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  bo‘yicha  emas  sotilgan 
mahsulot  hajmi  bo‘yicha  aniqlash  to‘g‘ri  bo‘ladi.  Buning  uchun  quyidagi  formula 
tavsiya etiladi: 
Avm = S/Av
 
bunda:S – sotilgan mahsulot hajmi. 
Asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  foydalanishning  turli  xil  ko‘rsatkichlari 
mavjud bo‘lib, ularni shartli ravishda ikki guruhga bo‘lish mumkin: 
birinchi  guruh
  - 
umumlashtiruvchi
  va 
qiymat
  ko‘rsatkichlari  bo‘lib,  ular 
asosiy  vositalarning  turli  guruhlarini  dinamika  va  statikada  baholash,  tahlil  qilish, 
zahiralarni  aniqlash  va  bashorat  qilish  imkonini  yaratadi.  Bunday  ko‘rsatkichlarga 
fond qaytimi, fond sig‘imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin. 
ikkinchi  guruh
  - 
xususiy
  va 
natural
  ko‘rsatkichlar  bo‘lib,  ko‘proq  asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - mashina va asbob-uskunalardan foydalanish 
bilan bog‘liq. 
Xususiy
 ko‘rsatkichlar guruhi tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin: 
*
 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  ekstensiv 
foydalanish  koeffitsiyenti,  ulardan  vaqt  bo‘yicha  foydalanganlik  darajasini  aks 
ettiradi; 
*
 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlari(mashina  va  asbob-uskunalar)dan  intensiv 
foydalanish  koeffitsiyenti,  ulardan  quvvat  bo‘yicha  foydalanganlik  (unumdorlik) 
darajasini aks ettiradi; 
*
 
asosiy  ishlab  chiqarish  fondlaridan  integral  foydalanish  koeffitsiyenti, 
barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi. 
Ko‘rsatilgan  ko‘rsatkichlarning  har  biri  amaliyotda  mustaqil  ma’noga  ega 
bo‘lib,  turli  maqsadlarga  erishish  uchun  foydalaniladi.  Masalan,  asosiy  ishlab 
chiqarish  fondlaridan  vaqt  bo‘yicha  qanday  foydalanilganligini  (ekstensiv 
foydalanish)  baholash  asbob-uskunalarning  smenalik  koeffitsiyenti,  uskunalarni 
koeffitsiyenti,  smena  davomida  uskunalarning  bekor  turib  qolishi,  uskunalardan 
smenalarda foydalanish koeffitsiyenti kabi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. 

---

 
 
156 
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti mazkur uskunalardan 
amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo‘yicha foydalanish muddatiga 
nisbati orqali aniqlanadi.