Матяқубов халил ҳайитбаевич ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги хоразм

Тадқиқотнинг манбавий асослари. Тадқиқот ишига оид манбаларни шартли равишда 2 гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Ёзма манбалар. 2. Археологик тадқиқотлар материаллари.
Биринчи гуруҳга оид манбаларни Авесто, қадимги юнон-рим муаллифлари асарлари, ўрта аср маҳаллий ва араб тарихчи-географларининг маълумотлари ташкил этади. Ушбу гуруҳ манбалари орасида Авесто Хоразмнинг қадимги даврига оид жуда кўп тарихий-лингвистик маълумотларни ўзида сақлаган. Бироқ Авесто тили ва Авесто археологияси бўйича ҳали кўплаб илмий муаммолар ўз ечимини кутмоқда. Антик давр ва ўрта аср ёзма манбаларида эса Хоразмнинг қадимги тарихига оид узуқ-юлуқ, қисқа ва мавҳум маълумотлар сақланган.
Иккинчи гуруҳ манбаларга асосан Хоразмда XX–XXI аср бошларидаги археологик тадқиқотлар натижасида олинган ашёвий далиллар тааллуқли бўлиб, бу борада айниқса 1937 йилдан 80-йиллар охиригача фаолият юритган Хоразм археологик-этнографик экспедициясининг қуйи Амударё ҳавзаларида олиб борган комплекс характердаги изланишлари, Ўзбекистон Фанлар Академияси Қорақалпоғистон филиали, Нукус ва Урганч давлат олий ўқув юртлари, Хива шаҳрида қайта ташкил этилган Маъмун академияси археолог олимларининг тадқиқотлари натижалари муҳим манбавий аҳамиятга эга.
Тадқиқот объекти ва предмети. Хоразмда давлатчиликнинг шаклланиши ва ривожланиши тарихи, муаммога оид археологик маълумотлар, ёзма манбалар, илмий-тарихий адабиётларда баён қилинган маълумотлар тадқиқот объекти ва предмети сифатида танланди.
Тадқиқотнинг назарий ва услубий асослари. Илмий муаммони ўрганишда асосий тарихий манбалар ҳамда далилларни тизимлаштириш ва умумлаштириш, тарихий-қиёсий таҳлил, муаммога цивилизацион ёндашув, хронологик усул, мавзуга оид ёндашувлар ва илмий қарашларнинг танқидий таҳлили тадқиқотнинг назарий ва услубий асосларини ташкил этади. Тадқиқотда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов асарларида илгари сурилган Ватан тарихини бирламчи манбалар асосида ҳаққоний ўрганиш, тарихийлик, холислик тамойилларига асосий эътибор қаратилди.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
- биринчидан, Жанубий Оролбўйи минтақасида XX асрнинг иккинчи ва учинчи чорагида олиб борилган археологик тадқиқотлар ва улар асосида чиқарилган илмий хулосалар кейинги йилларда Ўрта Осиёда давлатчилик масаласига оид қўлга киритилган янги маълумотлар ҳамда илмий хулосалардан тубдан фарқ қилади. Шу маънода олдинги илмий ишланмалар қайта кўриб чиқишга муҳтож;
– иккинчидан, фанда Хоразмда илк давлатчилик ва шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиш санасини мил. авв. VII асрдан қадимийлаштириш тарафдорлари бор. Аммо, бу масала янада чуқурроқ асослашни талаб қилади;
– учинчидан, қадимги Хоразмда давлатчилик ва унинг тараққиётини қўшни худудларда мавжуд бўлган қадимги давлатлар сиёсий тарихи билан боғлаш анъанаси мавжуд эди. Зеро Хоразмнинг қўшни ўлкалар билан қизғин иқтисодий-маданий алоқалари инкор этилмасада, Бу ерда давлатчилик ва сулолавий изчиллик маҳаллий анъаналарда давом этган. Шу маънода қадимги Хоразм тарихини “Қанғуй даври”, “Кушонлар даври” маданияти каби номлашни қайта кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ.