Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

 
9-dars: Tabdil qoidalari, transliteratsiya va transkripsiya
 
Матншунослик тарихий тараққиётини кузатиш учун Қуръон матни 
маъносини ечиш, шарҳлаш, тафсир этиш ёки ҳадислар матнини йиғиш каби 
жараёнлар таҳлили муҳим манба бўла олади
106
Навоий дастхати. Наводир ун
-
ниҳоя. Нашрга тайёр., сўзбоши муаллифи С.Ғаниева. –
Т.:Фан, 
1991. 
–
Б.8.

---

Табдил - ёзувни бошқа ёзувга ўгириш (масалан, эски ўзбек ёзувидан 
кирилл ёки лотин алифбосига ўгириш)
Transkriptsiya (transkriptio- ko’chirib yozish) –
Yozuvning nutq tovushlari talaffuzini aniq ifodalash uchun ishlatiladigan 
sun’iy turi
Nutq bo’laklarining tovushiy sifatlarini yozuvda aks ettirish usuli. 
Transkriptsiya – ilmiy, amaliy. 
Ilmiy – fonetik, fonematik. 
•
Fonematik transkriptsiya - xorijiy til lug’atlarida, dialektologik yozuvlarda 
qo’llanadi. 
•
Fonetik - transkriptsiya amaldagi alifbo asosida.
Transliteratsiya - lotincha trans- qarshi, litera- harf
Bir yozuv tizimidagi matnni boshqa yozuvlar tizimi bilan berishga aytiladi
Bugun jumhuriyatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan fondlarning deyarli 
barchasida mavjud qo‘lyozma va toshbosma manbalarning ichki katalogini tuzish 
ishi nihoyasiga etgan, har bir manba haqidagi dastlabki ma’lumotlar elektron 
shaklda yig‘ilgan. Navbatdagi bosqichda mazkur manbalar bo‘yicha qilinayotgan 
turli sathdagi ilmiy tadqiqotlarni monografik planda chuqurlashtirish, 
matnshunosligimizning ilmiy-tanqidiy matn tuzish yo‘lida orttirilgan boy 
tajribalaridan foydalanib, o‘tgan avlod shiddat bilan boshlagan ishni himmat va 
shijoat bilan davom ettirishimiz lozim. Ana shundagina ota-bobolarimizdan meros 
qolgan bu bebaho ilm xazinasining haqiqiy vorisiga aylanamiz.

---

 Ba’zan mumtoz adabiyot matnlarining eski o‘zbek yozuvidan joriy alifboga 
tabdilida, mazkur matnlarning talqinida yoppasiga savodsizlikni kuzatamiz. 
“YOppasiga” deyishimizdan maqsad, tabdil qilingan ayrim matnlardagi xatolar 
nafaqat shaklda, balki ma’noda ham, talqinda ham bir yo ikki o‘rinda emas, ketma-
ket, qatorasiga sodir etiladi. Ayniqsa, arabiy so‘z, jumla, matnlarni 
o‘zbekchalashtirishda o‘ta e’tiborsiz va mas’uliyatsiz yondashuvlar, tarjimada 
o‘zbek tilini dominant sifatida bilmaslik va natijada o‘zbek tilining talaffuz 
tabiatini hisobga olmasdan boshqa tillarga sun’iy tarzda moslashtirishlar, maxsus 
tushuncha va istilohlarni izohsiz, bilib-bilmasdan qo‘llash tufayli qo‘pol xatolarga 
yo‘l qo‘yilyapti. Masalan, yozma va og‘zaki nutqda joriy bo‘lgan, tilimizga 
allaqachon o‘zlashib ketgan “Olloyor” so‘zini yozuvda “Ollohyor”, “Allohyor” 
deb yozish va zo‘rma-zo‘raki talaffuz qilishga o‘zni majburlashning sababi 
nimada?
107
Agar buni e’tiqodga daxldor masala deb qaralayotgan bo‘lsa, kamida 
kaltabinlik qilinayotgan bo‘ladi. Sog‘lom aqida ko‘rko‘rona taqlid bilan emas, 
xolis ilm bilan barpo bo‘ladi. Dunyodagi barcha xalqlar, qabila-elatlar o‘ziga xos 
tili bilan yaratilgan. Ona tili, uning tabiati, barcha qonun-qoidalari har bir xalqning 
belgilab qo‘yilgan daxlsiz huquqi. Bu haqqa tajovuz qilish haqiqatga qarshi 
borishdan boshqa narsa emas.
Arabcha izofali birikmalar imlosida ham tilimizda xilma-xilliklar 
kuzatilyapti.
108
Masalan, “Mahbubul qulub” birikmasini olib ko‘raylik: “Mahbub 
ul-qulub”, “Mahbub ul qulub”, “Mahbubul qulub”, “Mahbubu-l-qulub”. Xo‘sh, bu 
shakllarning qaysi biri o‘zbek tilining lisoniy qonun-qoidalariga nisbatan 
muvofiqroq?
Savolga javob topish uchun avvalo, arab tilidagi izofa tushunchasining lisoniy 
sathda nimani anglatishini bilishimiz lozim. Izofa qaratqich- qaralmish munosabati 
vositasida tarkib topgan birikmadir. YUqoridagi birikma misolida olib qaraladigan 
107
Мисоллар: 
Сувонқулов 
И. 
Сўфи 
Оллоҳёр 
ва 
унинг 
адабий 
анъаналари:фил.фан.док.дисс.Т.:1997; Баратова Н. Сўфи Оллоҳёрнинг бадиий
-
маънавий 
қарашлари.С.:2002; Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал
-
Ҳудо»
-
«Мовароуннаҳр», Теҳрон –Тошкент, 2005.)
108
Бу фикрнинг тасдиғи учун қўлланма охирида келтирилган адабиётлар рўйхатидаги изофали 
бирикмалар имлосига назар солиш кифоя.

---

bo‘lsa, bosh kelishikdagi sifatdosh “mahbubun” (