Matn lingvistikasi

Maqol - matal va hikmatli so‘zlar


Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir.¹⁶⁰ Maqollarda fikrni lo‘nda va tiniq ifodalash imkoniyatining mavjudligi nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda juda qo‘l keladi. Badiiy asarning xalqchilligini, haqqoniyligini ta’minlashda ham maqollarga murojaat qilinadi. Qahramonlar nutqini boyitish, emotsional-ekspressivlikka erishish maqsadida ham maqollardan keng foydalaniladi. Yaxshining so‘zi – qaymoq, Yomonning so‘zi – to‘qmoq. Eshikli bo‘lding – beshikli bo‘lding. Chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin. Sulaymon o‘ldi devlar qutildi. Hamal keldi – amal keldi kabi obrazli va yaxlit barqaror birikmalar maqol hisoblanadi. «Matallar–tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida – to‘g‘ri ma’noda qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir». Masalan: Go‘sht suyaksiz bo‘lmas, sholi – kurmaksiz. Gumon iymondan ayirir. Gul tikonsiz bo‘lmas kabilar matal hisoblanadi. Hikmatli so‘zlar ma’lum shaxslar tomonidan aytilgan yoki asarlarida ishlatilgan ixcham, ma’nodor, ishlatishga qulay va quyma fikrlardir. Nutqqa tayyor holda olib kirish imkoniyatiga ega bo‘lgan bunday so‘zlar aforizmlar ham deyiladi. Tilshunoslikda maqol-matal va hikmatli so‘zlar «paremalar» deb ham yuritiladi. Hatto tilshunoslar Hamdam Berdiyorov va Razzoq Rasulovlar tomonidan maxsus lug‘at – «O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati» ham tuzilgan. Bundan tashqari maqollar hamda aforizmlarga bag‘ishlangan ko‘plab lug‘atlar mavjud.¹⁶¹ Badiiy asarni lisoniy jihatdan tahlil qilishda bunday lug‘atlardan unumli foydalanish zarur.

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1.Ma’nodosh so‘z va iboralarning badiiy matndagi o‘rni haqida ma’lumot bering.
2.Shakldosh so‘z va iboralarning badiiy matnda qo‘llanishi haqida ma’lumot bering.
3.Paronamaziya deganda nimani tushunasiz?
4.Zid ma’noli so‘z va iboralar matnda qanday vazifa bajaradi?
5.Ko‘p ma’noli so‘z va iboralarning estetik funksiya bajarishi haqida ma’lumot bering.
6.Eskirgan so‘z va iboralar deb nimaga aytiladi?
7.Yangi so‘zlar badiiy matnda qanday vazifa bajaradi?
8.Sheva so‘zlarining estetik vazifasi haqida ma’lumot bering.
9.Chet va haqorat so‘zlari nima maqsadda badiiy matnga olib kiriladi?
10.Barqaror birikmalar deb nimaga aytiladi?