Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Tayanch iboralar: nanotexnologiya, nanomaterial, kukun materiallar, noyob xossali 
materiallar, mayda zarralar, yirik zarralar, nanaob’ektlar, atomlar, juda kichik zarralar, 
klasterlar. 
Nanotexnologiya asosida olingan materiallar haqida dastlabki ma’lumot. Nanotexnologiya 
asosida olingan materiallarning mashinasozlikdagi ahamiyati. Nanotexnologiya asosida olingan 
materiallar turlari, umumiy xossalari va qo’llanilishi haqida ma’lumotlar. 
Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida material yoki yarim tayyor mahsulot, xomashyo 
shakli, xossalari va holatini o’zgartiradigan usullar majmuyiga texnologiya deyiladi. 
Nanotexnologiya termini birinchi marta yapon olimi N. Tanituchi tomonidan 1974 yilda 
ishlatilgan. Nano-suzini lug’aviy ma’nosiga e’tibor berilsa, “pakana” tushunchasini anglatadi, 
ikkinchi tomondan esa bu so’z ilmda ko’proq old qo’shimcha sifatida tanilgan bo’lib, uning 
aynan qiymati 0,000000001 metrga teng. Nano so’zi milliarddan bir qism, milliardni bir qismi
degani. Taqqoslash uchun quyidagi kattaliklarga e’tiboringizni qaratamiz: 1 angstrem = 10
-8 
sm, 

---

81 
1 millimetr = 10
-3 
m, 1 mikrometr = 10
-6 
m. Demak, nano bu uzunlik birligi. Buni 
taqqoslab, his etish uchun shuni aytish kerakki, inson sochining diametri taxminan 50000 
nanometrga teng (12.1–rasm). Rasmlardagi uzunlik darajasi nanometrni anglatadi. Keltirilgan 
qiymatlar 1 metrdan 10
-10
metr oraliqni tasvirlaydi. Yer shari futbol koptogidan 100 000 000 
marta katta, xuddi shuningdek S
60
molekulasidan futbol koptogi shuncha marta katta. 100 nmdan 
1 nmgacha bo’lgan oraliq pastda ifodalangan. Nanotexnologiya uchun kerakli va qiziqarlik 
oralik 100–0,2 nm hisoblanadi. 
13.1–rasm. Nanortexnologiya tushuntiruvchi rasm 
Nanotexnologiya asosida nuqsonsiz katta hajmli konstruktsion materiallar olish mumkin. 
Xozirda jahonda nanotexnologiyaga uchun yiliga 9–10 milliard dollar sarf qilinyapti: AQSH da 
4–5 milliard, Yaponiyada 2–3 milliard. Nanotexnologiyadan keladigan foyda bir necha trillion 
dollar kutilyapti. 
Nanotexnologiya sanoatda 1994 yildan boshlab qo’llanila boshlagan. 
Maxsus biologik, kimyoviy, fizikaviy xossalarga ega materiallar, yangi molekula, 
nanostruktura, nanoqurilmalar yaratish maqsadida alohida atomlar, molekulalar va molekulyar 
tizimlarni boshqarish va nanoo’lchamdagi makonda yuz berayotgan fizikaviy hamda kimyoviy 
jarayonlar qonuniyatlari o’rganidigan fanlararo ilmga nanotexnologiya deyiladi. 
Doimiy harakatdagi nanodunyo rivojida yuz bergan quyidagi ikkita voqea muhim 
ahamiyatga ega bo’ldi:
1. Skanerlovchi tunnelli mikroskopning yaratilishi(G. Bennig, G. Rohrer,
 
1982 y.) va 
skanerlovchi kuchli–atom mikroskop (G. Bennig, K. Kuatt, K. Gerber,
 
1986 y.. Nobelь 
mukofoti, 1992 y.); 
2. Uglerodning tabiatdagi yangi formasining kashf etilishi-fullerenlar (H. Kroto, J. 
Health, S. O’Brien, R. Curl, R. Smalley, 1985 y., Nobelь mukofoti, 1996 y.). 
Yangi mikroskoplar nanometrik o’lchamda monokrisstallar yuzasi atom-molekulyar 
tuzilishini o’rganish imkoniyatinini yaratdi. Qurilma nanometrning yuzdan bir qismini 
ko’rsatadi. Skanerlovchi tunelь mikroskopi ishlashi, vakuum to’siqlari orqali elektronlar 
tunellashuviga asoslangan. Atom o’lchami kattaligida to’siq kegligi o’zgarganda tunelь toki 
miqdori 3 baravarga o’zgaradi, bu esa uning yuqori aniqligini ta’minlaydi.Tunellovchi kvant 
nazariyasi 1928–yilda G.A.Gamov tomonidan 

parcha-lanish ishida asos solingan. 
Hozirga vaqtda biologik ob’ektlar, organik molekulalar, baland haroratda ishlaydigan
yuqori o’tkazuvchilar, yarimo’tkazgichlar, metallar monokristallari yuzasi atom strukturalari 
skanerlovchi mikroskoplar yordamida o’rganilmoqda. 

---

82 
Yangi mikroskoplar nafaqat moddalarning atom-molekulyar tuzilishini o’rganishda 
foydali bo’lmoqda. Ular yordamida nanostrukturalar hosil qilinmoqda. Mikroskop aniq o’tkir 
xarakatlari natijasida atom strukturalari yaratilmoqda.