«materialshunoslik»

— 
marganets, A 
— 
alyuminiy, S 
— 
rux, Sr 
— 
seriy, N 
— 
neodim va xokazo). Masalan, 
MA5S1 marka krtishma tarkibida 5% A1 va 1% Zn borligini bildiradi. 
Antifriksion rux kotishmalari (GOST 19424—74) krtishmalar kanday markalansa, shunday 
markalanadi, kuyma kurinishida etkazib beriladigan antifriksion krtishmalar esa CH (chushka) xarfi 
kushib markalanadi. Masalan, SAM9-1.54 (A1 
— 
9% Si 
— 
1,5%). 
Kuyma kurinishidagi kurgoshinli (GOST 614—73) va kurgoshinsiz (GOST 17328—78) 
bronza shunga uxshash markalanadi: xarflardan keyin tarkibdagi elementning urtacha mikdorini 
ifodalaydigan rakamlar keladi (A 
— 
A1, J 
— 
Re, Ms 
— 
Mp, O 
— 
Sn, S 
—
Zn, S 
— 
Rb, 
H —
Ni). Masalan, kuyma kurinishidagi kurgoshinli 
bronza kuyidagicha ifodalanadi: Br. OZS8SCHN1 va xokazo. 
GOST 1020—77 da kuyma kurinishidagi jezga jezning kaysi markasi uchun u yoki bu kuyma 
markasi kullanilishi anik kursatiladi. Kuyma kurinishidagi jezlarning markasida xarflar 
kuyidagilarni ifodalaydi: S 
—R
, K
—
Si, Ms—Mp, J
—
Fe, 
A— 
A1, O
—
Sn. 
Temir-tersak va rangli metallar xamda kotishmalarning chikindilari (GOST 1639—78) u yoki 
bu metall asosidagi temir-tersak va chikindilarga bulinadi. Fizik alomatlariga kura temir-tersak va 
chikindilar klasslarga (A 
— 
bulak-bulak temir-tersak; B 
— 
kirindi; sim va mayda temir-tersak; V 
— 
kukunsimon chikindilar; G -boshka chikindilar), kimyoviy tarkibi buyicha esa gurux va 
markalarga bulinadi. Guruxlar mikdori rangli metallar va kotishmalar asoslariga karab uzgaradi. 
Sifat kursatkichlari buyicha temir-tersak va chikindilar navlarga bulinadi. 
SH i x t a m a t e r i a l l a r i n i n g f i z i k a v i y t a s n i f i. Kuyiladigan kotishmalarni eritib 
olishda fakat shixta komnonentlarining kimyoviy tarkibi emas, balki ularning erish xaroratlari, 
zichligi, solishtirma sirti, tukma zichligi muxim axamiyatga ega. Tukma zichligi xakidagi 
ma’lumotlardan (6) eritish pechida shixta egallaydigan ish bushligining xajmini anikdash, yuklash 
kurilmalarini xisoblash va boshkalarda foydalaniladi. SHixta komnonentlarining solishtirma sirti 
bitta-ikkita tartibga tafovutlanishi mumkin, bu esa elementlar kuyindisiga ta’sir kilishi mumkin. 
Kirindi va mayda temir-tersakning solishtirma yuzasi katta, yirik bulak-bulak shixtaning yuzasi 
kichik buladi. SHu boisdan eritib olishda ularning oksidlanishini pasaytiruvchi chora-tadbirlarni 
kullash zarur. 

---

27 
Texnik sof kislorod oldindan kuritilgan bulishi, tarkibida kamida 99,5% kislorod bulishi, bosimi 
1...1,5 MPa bulishi kerak. Kislorod yo kislorod stansiyasidan kuvurlar orkali yoki yukori bosimli 
ballonlarda etkazib beriladi. SHixta ashyolarini tayyorlash. SHixta ashyolaridagi namlik tayyor 
pulat tarkibida vodorod mikdorini oshirib yuborishi mumkin. 
SH
u boisdan pulat, ayniksa sifatln 
pulatni eritib olishda shixta ashyolarini kuritish yoki kizdirish zarur. Ruda, boksit, plavik shpat, 
ferrokotishmalar muldalarda yoki tubi teshik kutilarda kizdiriladi. Ferrokotishmalar pechga 
tashlashdan oldin 700—800 °S da kizdiriladi. 
Elektr pechlarda kup mikdorda mayda tuyingan ashyolar: ferrosilitsiy, koks, alyuminiydan 
foydalaniladi. Maydalanganidan, tuyinganidan va elanganidan keyin bu ashyolar kuritilishi zarur. 
SHixta tayyorlashda eng muxim ish uni tortishdir. Notugri tortish okibatida koliplar yaxshi 
tulmasligi va ortikcha suyuk metall xosil bulishi mumkin. SHixtalarni badyaga yoki muldaga 
yuklashda yopik ballonlar, kutilar va shu kabilarni yuklashga ruxsat etilmaydi; ularda suv bulsa, 
portlash yuz berishi yoki pech uta kizib ketishi mumkin.