Materialshunoslik indd

5-BoB. TeRMIK ISHLASH ASoSLARI
5.1.Termik ishlash nazariyasi
Termik ishlash
 deb, metall qotishmalarida kerakli xossalarni 
olish maqsadida ularni qizdirish, ushlab turish va sovitish operatsiya
-
lar yig‘indisiga aytiladi.
Termik  ishlash  oxirgi  yoki  oraliq  operatsiya  bo‘lishi  mumkin. 
Termik ishlash natijasida struktura o‘zgarib, muvozanat va nomuvo-
zanat holatda bo‘lishi mumkin.
Muvozanat  holat  qotishmadagi  barcha  jarayonlar  to‘la  tugallan
-
gandan so‘ng amalga oshadi. Nomuvozanat holat bunga qarshi sha-
roitda vujudga keganda bo‘la di.
Kimyoviy-termik ishlov deganda, kimyoviy aktiv muhitda 
metall buyumga termik ishlov berish tushuniladi, sirt qatlamlarning 
kimyoviy  tarkibi,  strukturasi  va  xususiyatlarini  o‘zgartirish  uchun 
bajariladi. Shuningdek, qattiqlikni, yeyilishga bardoshlilikni, xizmat 
muddatini, kontaktga chidamlilikni, oksidlanish va elektro kimyoviy 
korroziyaga bardoshlilikni oshiradi.
Keyingi  yillarda  kimyoviy­termik  ishlovning  an’anaviy  chega
-
ralari ken gaydi. Bunga, yuzaga qo‘yiladigan energiya zichligi yoki 
modifikatsiyalovchi  ele ment  oqimi  zichligi  keskin  ortishi  hiso
-
biga,  termik  va  kimyoviy  omillar  ta’siri  ku chay gani  sabab  bo‘ldi. 
Qo‘llanadigan yangi usullar ion dastalari, lazerli va elektron nurlanti-
rishdan foydalanishga asoslanadi.
Po‘latlarga kimyoviy-termik ishlovlarning imkoniyatlari termik 
yoki mexanik ishlovlar (sirtni toblash, sirtni plastik deformatsiyalash 
va b.)nikidan ko‘p hollarda keng, chunki bunda sirtning strukturasi 
o‘zgarishidan tashqari, kimyoviy tarkibi ham o‘zgaradi. Ba’zan, dif
-
fuziya mexanizmi orqali sirt qatlamning kimyo viy tarkibini modi-
fikatsiyalash  mumkin.  Bunday  ishlov  turida  pirovard  natijani  bel
-
gilaydigan asosiy omillar harorat, buyum yuzasida aktiv kimyoviy 
komponent  konsentratsiyasi  va  uning  buyum  bilan  o‘zaro  ta’sir 
davomiyligidan iborat. Kimyoviy­termik ishlovning eng ko‘p tarqal­

---

70
gan  usuli  –  po‘latni  azot  va  vodorod  bilan  diffuziyali  to‘yintirish. 
Bundan tashqari, po‘lat buyum sirtini kremniy, bo‘r, xrom, aluminiy, 
rux bilan ham to‘yintiriladi.
Termik ishlash usullari 3 xil bo‘ladi:
1.  Sof termik ishlash. 
2.  Termo-mexanik ishlash. 
3.  Kimyoviy-termik ishlash.
Sof termik ishlashga: a) yumshatish, b) normallashtirish, d) tob­
lash, e) bo‘shatish