40
Namunani sinashda u uzilmay chidash bergan eng katta (maksi
-
mal) kuch
(R)
ning, shu namuna ko‘ndalang kesimi yuzi
(F)
ga nis-
bati
qotishmaning
cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi
deyiladi.
2.15-rasm. Namunani cho‘zilishga sinashdagi deformatsiya
egri chizig‘i
8
.
An’anaviy materiallarni buzilish F nuqtasigacha o‘zini tutishi
eksperimental deformatsiya egri chizig‘i keltirilgan. Mustahkamlik
chegarasi M nuqta bilan belgilangan. Sxematik ravishda deformat
siyalanish egri chizig‘ida deformatsiyalanishning turli bosqichlarida
namunalarning doira ichida tashqi ko‘rinishi va shakillari xarakteri
ko‘rsatilgan.
Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi quyidagi matematik ifoda
yordamida aniqlanadi:
0
F
P
b
b
=
σ
P
b
– sinashdagi eng katta kuch, kg;
F
0
– namunaning sinashdan oldingi ko‘ndalang
kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash
orqali plastik xossalarini nisbiy cho‘zilishi va torayishini ham aniq
lash mumkin. Qotishmaning nisbiy uzayishi quyidagicha aniqlanadi:
41
%
100
0
0
1
⋅
−
=
l
l
l
δ
bu yerda,
l
0
–namunaning deformatsiya-
lanishdan oldingi
uzunligi, mm;
l
1
–na-
munaning deformatsi yalanishdan keyin-
gi uzunligi, mm.
Qotishmaning nisbiy torayishi quyidagicha aniqlanadi:
bu yerda,
F
0
–namunaning sinashdan
oldingi ko‘n da lang kesimi yuzi, mm
2
;
F
1
–namunaning cho‘zil gandan keyingi
ko‘ndalang kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning zarb kuchlariga ta’siriga sinmay qarshilik ko‘rsatishi
zarbiy qovushqoqligi
deyiladi. Zarb kuchlari ta’sirida bo‘ladigan
buyumlar (tirsakli vallar, shatun, porshen, vagon o‘qlari) dinamik
kuchlar ta’sirida ishlaydi. Zarbiy qovushqoqlikka sinaladigan qotish
-
malardan maxsus namuna (DSt 9454 – 78) tayyorlanadi va mayatnikli
kopyorda sindiriladi. Namunani sindirish uchun sarflanadigan
A
ish-
ning, namunaning singan joyi ko‘ndalang kesimi yuzi F
ga nisbati
zarbiy qovushqoqlikni beradi va quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
F
Ql
F
A
H
)
cos
(cos
α
β
α
−
=
=
bu yerda,
Q
– mayatnik og‘irligi, kg; l – mayatnik radiusi, mm;
a– mayatnikning zarbgacha ko‘tarilish burchagi; b– mayatnikning
zarbdan keyingi ko‘tarilish burchagi.
Qotishmaning tuzilishini oddiy ko‘z, lupa hamda mikroskop
yordamida tekshirish
makroanaliz
va u material makronuqsonlarini
baholashda qo‘llaniladi. Makronuqsonlarga darzlar, g‘ovaklar, qo-
tishmada ba’zi elementlarning notekis taqsimlanishi (likvatsiya) kabi
nuqsonlar kiradi.
Sinish yuzalarini o‘rganish ham makroanalizga kiradi. Sinish
uch turga bo‘linadi. Agar siniq yuzasi g‘adirbudur bo‘lsa, buyum
materiali deformatsiyaga uchramasdan, mo‘rt sinadi. Siniq yuzasi
yaltiroq bo‘lib, yuzada sinish markazi vujudga kelib,
shu markazdan
%
100
0
1
0
F
F
F
−
=
ϕ
42
sinish chiziqrining yo‘nalishi ko‘rinib tursa,
qovushqoq sinish
deyi-
ladi. Bunday sinish juda katta deformatsiya natijasida sodir bo‘ladi.
Toliqish natijasida sinish
ham qovushqoq sinish kabi sodir bo‘ladi
va darz paydo bo‘lishi, uning kattalashishi buyumning sinishi bilan
yakun topadi.
Qotishmalarning ichki tuzilishini o‘rganish
mikroanaliz
deyiladi.
Mikroanaliz orqali donalar tarkibini, ulardagi nuqsonlarni, dislokat-
sion tuzilishni, donalar o‘lchamlarini aniqlash mumkin. Buning uchun
1500–2000 marta katta qilib ko‘rsatadigan optik yoki elektron mik
roskoplar ishlatiladi. Elektron mikroskoplar buyumni 100 000 dan
500 000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Elementar kristall pan
-
jaraning turlari rentgen nurlari ta’sirida o‘rganiladi. Kristall panja
-
radagi atomlar joylashuvi, panjara parametrlari va dislokatsiya zichli
-
gi kabi kattaliklar rentgenografiya usulida o‘rganiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: